Vrijwilligerswerk krijgt het er in de media stevig van langs, maar wat is er eigenlijk allemaal mis? Reinier Vriend van Volunteer Correct zet vijf veelgehoorde kritieken op een rijtje.
Nadat KRO, NOS en RTL op de sensationele manier die televisie eigen is problemen in de vrijwilligersindustrie signaleerden, buitelen nu ook de dagbladen als Trouw, NRC-Next en de Volkskrant over elkaar heen om de vrijwilligersboot maar niet te missen. Het meest recente voorbeeld daarvan was VK's paasspecial over vrijwilligerswerk in Afrika.
Dat er kritiek is moge duidelijk zijn, maar wat is er nou allemaal mis met vrijwilligerswerk? Er is een aantal veelgehoorde kritieken. In artikelen of items over vrijwilligerswerk worden ze vaak in combinatie gebruikt. Als introductie voor de blogserie over vrijwilligerswerk die stichting Volunteer Correct in samenwerking met OneWorld zal gaan verzorgen, ontwart VC-voorzitter en mediawetenschapper Reinier Vriend de kluwen aan kritieken.
1. 'Wij' horen helemaal geen hulp te geven aan de rest van de wereld
Deze kritiek ziet vrijwilligerswerk als een verlengde van ontwikkelingshulp. Hier wordt betoogd dat we (lees: westerse wereld) ons met onze eigen zaken moeten bemoeien. Twee argumenten worden hierbij gebruikt: het 'mondiale Zuiden' is beter af zonder onze neokoloniale bedoelingen (we zijn er maar om onze eigen interesses te verdedigen) òf de misère daar is niet onze verantwoordelijkheid en het is een bodemloze put (doe beter iets nuttigs met je energie). De oplossing? De vrijwilliger kan – net als de non-profitsector – maar beter wegblijven.
2. Vrijwilligerswerk kan schadelijk zijn
Iets minder ver reikt de kritiek waarbij gesteld wordt dat vrijwilligerswerk schade kan toebrengen aan de personen waarvan wordt geclaimd dat ze geholpen worden. Hier betreft de kritiek de manier van hulp geven: het kan wél goed gedaan worden, maar dat gebeurt om verschillende redenen niet. Denk hierbij aan problemen in de weeshulp: hechtingsproblematiek ontstaat door komen en gaan van (vrijwillige) verzorgers, maar ook hoe tehuizen soms zelfs fungeren als visvijver voor pedoseksuelen. Het antwoord op deze kritiek? Meer richtlijnen en beter toezicht (het consortium Better Care Network zet zich hiervoor in).
3. Als je winst maakt, is hulp geen prioriteit
Hier is de kritiek dat vrijwilligersbedrijven vanwege hun commerciële insteek vooral denken aan winst. Verder doorgetrokken wordt door sommige criticasters ook wel gesteld dat een for-profitorganisatie hulp geen prioriteit kan geven. Bij deze kritiek passen beschrijvingen van projecten die bedacht worden om vrijwilligers lekker bezig te houden, maar die structureel niets oplossen. In het verlengde ligt ook het kritiekpunt dat organisaties wel érg weinig aan evaluatie doen. De vrijwilliger koopt de illusie dat hij of zij de wereld verbetert en hulp is handel. Hoe deze kritiek te vermijden? In zee gaan met een non-profit die open is over haar financiën en betrouwbare partijen haar effectiviteit laat onderzoeken.
4. Vrijwilligers zijn niet in staat om aan een hulpvraag te voldoen
Deze kritiek stelt dat de hulp die noodzakelijk is om complexe problematiek op te lossen niet geleverd kan worden door de typische vrijwilliger. Waar opleidingen en kennis noodzakelijk zijn, wordt de meerderheid van de vrijwilligers ongeschoold en ongetraind aan het werk gezet. Denk daarbij aan het geven van taalonderwijs, of werken met (getraumatiseerde) kinderen. De aangedragen oplossing voor deze kritiek is organisaties selectiecriteria laten hanteren en vrijwilligers te trainen, òf streepje andere kant op ze zo aan het werk te zetten dat ze geen schade berokkenen maar wel ongetraind een verschil kunnen maken (en nederig accepteren dat ze maar een heel bescheiden steentje bijdragen).
5. Vrijwilligersbedrijven en vrijwilligers maken misbruik van de plaatselijke bevolking
De kritieken over misbruik zijn veelvuldig én veelzijdig. De bedrijven wordt verweten misbruik te maken van kwetsbare groepen mensen die ook nog eens weinig handelingsvermogen bezitten om zo bij de portemonnee van de vrijwilliger of zijn of haar ouders te komen. Hierbij blijft voor de lokale bevolking vaak onduidelijk hoeveel geld er in het vrijwilligerswerk omgaat, dat vrijwilligers betalen én dat organisaties winst maken. Ook voeren de bedrijven de plaatselijke bevolking op als anoniem en hulpbehoevend in hun wervingsmateriaal, soms zelfs zonder privacy in acht te nemen. Ook vrijwilligers wordt verweten dat ze vaak (foto’s van) de lokale bevolking gebruikt om zichzelf als wereldredders kunnen presenteren. De oplossing? Terughoudend zijn met het gebruik van beeldmateriaal en bewust zijn van de typering die bepaalde woord- en beeldkeus uitnodigt, en organisaties mijden die daar niet zorgvuldig mee omspringen.
Dit overzicht laat zien dat de kritiek op vrijwilligerswerk betrekking heeft op een aantal heel verschillende onderwerpen. Ook de grootte verschilt: het bespreken van privacyschendingen omtrent foto’s van een weeskindkind op een organisatiewebsite vindt op een heel ander niveau plaats dan de discussie of de (particuliere) westerling zich überhaupt te bemoeien heeft met wereldwijde armoedebestrijding. En waar op sommige punten consensus overheerst (vrijwilligerswerk moet niet schadelijk zijn), heerst er op andere punten grote onenigheid (is 'iets' altijd beter dan 'niets'?). Daarom is het van belang om bij het volgende vrijwilligersartikel of -item dat het daglicht ziet de vraag te stellen: wat is hier het probleem en wat is de voorgestelde oplossing? Wij hopen dat we je met deze vijf veelgebruikte kritiekpunten de kans hebben gegeven om je positie in het debat te bepalen.
Wat ook blijkt: er bestaat een duidelijk verschil tussen soorten vrijwilligers. Dit onderscheid wordt in het debat echter nauwelijks genoemd. Is een gepensioneerde professional die tegen een kleine vergoeding in zijn vakgebied collega's onderwijst te vergelijken met een leeuwenknuffelende schoolverlater? In onze volgende blog zullen we ons toeleggen op 'de grote hoop': welke vrijwilligers zijn er allemaal, en hoe verhouden ze zich tot elkaar?
Mocht je een veelvoorkomende vrijwilligerskritiek gemist hebben of willen reageren op deze column, mail dan naar redactie@oneworld.nl.
Stichting Volunteer Correct zet zich in voor transparantie en accountability in internationaal vrijwilligerswerk. In februari brachten ze voor 'Project Kaapstad' de vrijwilligersindustrie ter plaatse in beeld door middel van korte films en artikelen, verzorgen voorlichtingsworkshops en zijn bezig met het monteren van een documentaire over het onderwerp. Like hun Facebookpagina om op de hoogte te blijven van hun activiteiten.