Executies, vluchtelingenstromen en Amerikaanse inmenging. Wat is er aan de hand in Noord-Irak? Judit Neurink, journalist in Irak, legt het uit.
1. Wat is er aan de hand in Noord-Irak?
In het noorden van Irak wordt een strijd uitgevochten om religie, en ook om grondgebied. De radicale moslimgroep Islamitische Staat (IS) heeft er gebieden veroverd die worden opgeëist door zowel de Koerdische autonome regio als de federale regering in de Iraakse hoofdstad Bagdad. Iraks tweede stad Mosul is inmiddels veranderd in een IS-bolwerk, waar de islamitische wetgeving is ingevoerd.
In de door IS veroverde gebieden worden religieuze minderheden gedwongen zich tot de islam te bekeren. Christenen vluchtten weg, en ook de jezidi’s, een van de oudste religieuze groepen in de regio, slaan massaal op de vlucht. Honderden mannen zijn door IS gedood en vele vrouwen en kinderen ontvoerd.
2. Wie is IS precies?
De soennitische jihadgroep Islamitische Staat komt voort uit Al Qaida in Irak, maar is radicaler en gewelddadiger. De groep is actief in Irak (IS/ISIS) en in Syrië (ISIL), als een van de strijdgroepen tegen president Al-Assad. Ze vestigde haar hoofdkwartier in het Syrische Raqqa. In Irak sloten zich veel militairen en functionarissen aan van de verdreven Iraakse president Saddam Hoessein. Hierdoor kon ISIS begin juni moeiteloos Mosoel innemen.
In 90 seconden: wat is een kalifaat?[[{“fid”:”29437″,”view_mode”:”file_styles_artikel_halve_breedte”,”fields”:{“format”:”file_styles_artikel_halve_breedte”,”field_file_image_title_text[und][0][value]”:””,”field_file_image_alt_text[und][0][value]”:””},”type”:”media”,”attributes”:{“alt”:”Iraq crisis: What is a caliphate? In 90 seconds – BBC News”,”class”:”file-file-styles-artikel-halve-breedte media-element”}}]]
ISIS, die mede dankzij haar professionele propaganda aanhangers uit het Westen weet te werven, riep eind juni een kalifaat (of 'islamitische staat') uit in veroverd grondgebied in Irak en Syrië en veranderde de naam in IS. Het is onduidelijk hoeveel strijders ze op de been heeft; zeker is dat het er vele duizenden zijn, onder wie mannen die ook op verschillende locaties voor Al Qaida vochten. De leider van Al Qaida, Al-Zawahiri, heeft de groep uitgestoten: haar daden zouden te gruwelijk zijn, maar het feit dat IS geen bevelen meer accepteerde en concurrentie werd, speelt zeker een rol.
In Irak sloten zich eerder dit jaar naast Saddam-getrouwen ook andere ontevreden soennieten aan. Al anderhalf jaar eisen soennieten in Irak meer invloed op het beleid van de sjiitische regering in Bagdad. Uit frustratie over het negeren van hun eisen besloten leden van de protestbeweging, radicale moslimgroepen en leiders van de machtige stammen IS te gebruiken om de regering in Bagdad te verjagen. Sinds de gehate premier Nouri Al-Maliki vertrok, keren steeds meer stamhoofden zich af van IS en sluiten zich aan de strijd tégen hun vroegere bondgenoten.
3. Wat is ook alweer het verschil tussen soennieten en sjiieten?
De opdeling begon na de dood van de profeet Mohammed, en ging over de vraag of de gemeenschap geleid moest worden door een nazaat van de profeet of door een gekozen kalief. Soennieten, met zo’n 85 procent de grootste groep, gaan uit van het laatste. Sjiieten waren aanvankelijk een sekte, Shiat Ali, de fractie van de schoonzoon van de profeet. Nadat de kleinzonen van de profeet in een veldslag met de gekozen kalief werden gedood, ontstond een eeuwenlange strijd. Sjiitische afbeeldingen van Ali en de kleinzonen Hassan en Hussein worden door radicale soennieten als afgoderij beschouwd. De sjiieten hebben een Messias, ze verwachten de terugkeer van hun verdwenen twaalfde imam (nazaat van de profeet). Ondanks de verschillen is er door de eeuwen heen in Irak veelvuldig tussen de groepen getrouwd.
4. Wie is op papier de baas in Irak?
Irak werd tot midden dit jaar geleid door een sjiitische coalitie onder leiding van Nouri Al-Maliki, die in het zadel was geholpen door de Amerikanen maar in 2011 al hun troepen het land uitgooide. Hij keek machteloos toe hoe zijn leger in Mosul massaal de benen nam. Ook andere steden vielen als dominostenen om, waarna IS honderden militairen executeerde. Het Iraakse leger is grotendeels sjiitisch, slecht getraind en niet gemotiveerd om in soennitische steden te vechten. Onder Al-Maliki was de corruptie enorm gegroeid; veel soldaten kochten hun baantje. Uit angst voor een aanval op Bagdad werd sjiitische milities nieuw leven ingeblazen. Ook Al-Maliki’s bondgenoot Iran stuurde militieleden – officieel om de sjiitische heiligdommen te beschermen, maar ze vechten ook mee tegen IS. Ondanks de soennitische drang weigerde Al-Maliki te vertrekken. Pas toen een opvolger was aangewezen zwichtte hij voor Iraanse en Amerikaanse druk, en werd vicepresident. Zijn opvolger Haidar Al-Abadi wist een regering te vormen waarin alle groepen zijn vertegenwoordigd, om IS gezamenlijk het hoofd te bieden.
5. Waarom mengen de Koerden zich in strijd?
De Koerden vormen met ongeveer 5 miljoen leden een minderheid in Irak. Het Koerdische volk raakte begin vorige eeuw verspreid over vier staten: Irak, Iran, Turkije en Syrië. Sindsdien strijden ze voor onafhankelijkheid. Zij zijn nu de voornaamste groep die militaire strijd tegen IS voert, omdat die plaatsvindt aan de grenzen van de autonome staat die de Koerden sinds de Amerikaanse invasie besturen in Irak.
Het Koerdische leger, de peshmerga, is echter slecht georganiseerd en heeft nauwelijks zware wapens. IS kon christelijke en jezidi-gebieden innemen omdat de peshmerga zich had daar terugtrok uit angst voor de opmars van IS. IS-strijders werden pas teruggedrongen toen de Amerikanen de Koerden en het Iraakse leger dwongen om samen te werken, en IS-posities bombardeerden.
6. En de Amerikanen, waarom steunen zij nu de Koerden in Irak?
De Amerikanen besloten tot luchtsteun toen IS tot op twintig kilometer van de Koerdische hoofdstad Erbil was opgerukt. Daar begonnen burgers al te vluchten. Zou Erbil zijn gevallen, dan zou een herhaling van 1991, toen heel Koerdistan leegliep uit angst voor de wraak van Saddam Hoessein, niet ondenkbaar zijn geweest.
Daarmee zou IS niet alleen veel van de Koerdische oliebronnen in handen krijgen, maar zou de weg openliggen naar de rest van Irak en zijn olie. Bovendien waren de Koerden op andere fronten de enige effectieve legermacht gebleken die bovendien dapper stand hield, en was ingrijpen relatief simpel. Luchtaanvallen op posities, strategische adviezen en training werden door de Koerden in dank ontvangen, terwijl het voornamelijk sjiitische Iraakse leger ondanks jaren van Amerikaanse training totaal incompetent was gebleken.
7. Is dat de enige reden waarom Amerika betrokken is in Irak?
Officieel bombarderen de Amerikanen IS omdat hun belangen gevaar lopen: de kleine Amerikaanse basis nabij de Koerdische hoofdstad Erbil en het Amerikaanse consulaat.
Wie doet wat tegen IS? NOS op 3 zette het op een rijtje:
- Amerika voert sinds augustus luchtaanvallen uit op IS in Irak.
- Frankrijk is onlangs begonnen met luchtaanvallen.
- Groot-Brittannië wint inlichtingen in.
- Tien Arabische landen steunen, militair en humanitair, de aanvallen van de VS.
- Australië stuurt 600 soldaten en 8 gevechtsvliegtuigen naar Irak.
- Turkije doet niet actief mee. Wel staat het land NAVO-activiteiten op Turks grondgebied toe.
Maar bij een oorlog in Irak speelt olie altijd een belangrijke rol. IS heeft een aantal bronnen in handen gekregen, en verdient daar goud geld aan. Tegelijkertijd is Irak geopolitiek altijd belangrijk geweest als een buffer tegen een Iraanse overheersing. De Amerikanen geven als reden bovendien hun strijd tegen de fundamentalistische islam waarbij ze eerder in Irak al tegen Al Qaida vochten. Het is een voortzetting van de ‘war on terror’, omdat IS via aanslagen en slapende cellen ook het Westen bedreigt.
Omdat IS vanuit Syrië opereert, is bestrijding in Irak alleen onvoldoende om het gevaar te stoppen. Daarom heeft de Amerikaanse president Obama, in navolging van eerdere coalities bij ingrijpen in Irak, opnieuw een coalitie met bevriende staten gevormd, met zowel Westerse als Arabische naties.
