Graham Fuller heeft voorspellende gaven. In de WRR-lezing van 2004 voorzag hij een clash of civilizations: ‘De oorlog in Irak heeft de islamitische wereld meer dan wat dan ook gepolariseerd. Ze vormt een vruchtbare voedingsbodem voor nieuwe terroristische groepen.’ IS(IS), dat steunt op voormalige officieren uit Saddams leger, moest toen nog z'n kop boven de grond steken.
Vorige week gaf Fuller, voormalig CIA-medewerker en tegenwoordig onafhankelijk Midden-Oostenspecialist, de jaarlijkse Van Vollenhoven-lezing en memoreerde instituutsdirecteur Jan Michiel Otto zijn eerdere woorden. Fuller sprak in Leiden onder de weidse titel ‘De implicaties van ISIS voor islamitische bewegingen en het Midden-Oosten’. Dat viel lastig waar te maken in een tijdbestek van een goed uur, maar hij gaf een boeiende kijk op de aantrekkingskracht en betekenis van IS. Dat heet bij hem overigens nog gewoon ISIS (“Je beledigt moslims door het Islamitische Staat te noemen, ik noem het ISIS of Daesh, afhankelijk van mijn stemming”).
Kruisvaarders
Voor een (ex-)CIA’er is zijn analyse opmerkelijk: als de Amerikanen iets komen ‘fixen’, zoals in Irak, dan wordt het er vaak niet beter op. “In het begin van de eeuw dachten we dat Bin Laden de meest extreme vorm van islamitisch geïnspireerd geweld belichaamde. We zaten er allemaal naast.”
ISIS-grondlegger was Abu Musab al-Zarqawi, tot 2004 actief voor Al Qaida, daarna voor zichzelf begonnen in Irak waar Al Qaida niet zo veel voorstelde en de haat tegen de Amerikaanse bezettingsmacht (‘de kruisvaarders uit het Westen’) groot was. In 2006 kwam hij om bij een Amerikaans bombardement op zijn huis, en werd opgevolgd door de theoloog Abu Bakr al-Baghdadi. Samen waren ze volgens Fuller verantwoordelijk voor een aantal ‘innovaties’ van ISIS zoals het uitroepen van een daadwerkelijk functionerende islamitische staat, het toewijzen van een territorium aan die staat, en de vestiging van een kalifaat. “Bin Laden was daar veel behoedzamer in. Hij vond dat de mensen nog niet rijp waren voor een islamitische staat en een kalifaat.”
In het begin van de eeuw dachten we dat Bin Laden de meest extreme vorm van islamitisch geïnspireerd geweld belichaamde. We zaten er allemaal naast.
Verder kenmerkt ISIS zich door een fel anti-sjiitisme, waar Bin Laden de sjiiten juist niet van zich wilde vervreemden. “ISIS beschuldigde de sjiiten ervan dat ze de eenheid van het geloof, de tawheed, hadden verbroken.” En door geweld met een theatraal karakter – vaak prachtig gefilmde onthoofdingen en andere barbaarse moorden. “Daarmee zaaien ze angst bij de lokale bevolking, die zich niet durft te verzetten. Voor potentiële volgelingen was dat theatrale geweld juist weer heel aantrekkelijk.”
Al deze trekken maken ISIS uniek volgens Fuller en onvergelijkbaar met andere jihadistische groepen zoals Boko Haram.
Bedreiding
De cruciale vraag 'is ISIS echt islamitisch?' laat zich volgens Fuller niet met een eenvoudig ja of nee beantwoorden. “Ja, want al-Baghadi is een gepromoveerd theoloog die met groot gemak de Koran citeert en daarin rechtvaardiging voor de daden van ISIS vindt. Het optreden is ook in lijn met elementen die je bij fundamentalistische wahabi en salafistische denkers vindt.”
“Van de andere kant doet ISIS de geest van de islam geweld aan. Je slacht niet duizenden sjiiten af met de Koran in de hand. Wat ze doen, is gebaseerd op een hele nauwe, selectieve interpretatie van delen van de islam. Maar het antwoord op die vraag beïnvloedt wel sterk het samenleven met moslims in de westerse wereld. Rechtse krachten in de VS zijn dol op ISIS, want voor hen maakt het duidelijk wat voor bedreiging de islam is. Links zegt: ISIS vertegenwoordigt niet de moslims, want zij zijn juist onze naasten.”
Duidelijk is wel dat de terugkeer van het kalifaat, die ISIS belooft, een stevige aantrekkingskracht heeft. “De kalief is als geestelijk en wereldlijk leider de opvolger van Mohammed, zonder zelf profeet te zijn. Er zijn in het verleden verschillende kalifaten geweest, het laatste dat van het Ottomaanse Rijk. Kemal Ataturk schafte het in 1924 af, tot verdriet van veel moslims. Het is altijd een zwak punt gebleven dat er niemand was die namens de islam kon spreken – zoals Franciscus namens de rooms-katholieken. Het herstel van het kalifaat heeft dus zeker betekenis.”
Desondanks durft Fuller deze ‘boude bewering’ wel aan: “Binnen een jaar is het gedaan met ISIS. Jan Michiel Otto houdt wel bij of mijn voorspelling uitkomt.” Het einde komt door de ontevreden bevolking die in ISIS-gebieden leeft, in combinatie met de militaire kracht van Assads leger en de Russen. De ISIS-jihadisten zullen de wijk nemen naar andere plekken, Libië met name. “Maar ISIS 2.0 zal niet meer zo indrukwekkend zijn. Het is veel lastiger te wortelen in Libië, en het idealisme, de opwinding en het drama zullen verdwijnen.”
Ondertussen heeft ISIS dan wel, zegt Fuller, voor de nodige ‘collateral damage’ in het Westen gezorgd: de massale instroom van vluchtelingen, de opkomst van extreem rechts en daarmee het ondergraven van de Europese waarden.
ISIS 2.0 zal niet meer zo indrukwekkend zijn
Een vraagsteller pinde Fuller nog even vast op zijn verleden. “Op uw blog breekt u een lans voor het samenwerken met gematigde islamitische bewegingen. De CIA was ook altijd dol op islamitische bewegingen. Wat maakt ze zo cool?
Hoho, antwoordde Fuller, “de CIA maakt geen beleid. We verzamelden inlichtingen, en voerden projecten uit die de president en de nationale veiligheidsadviseur wilden. We kwamen niet op eigen houtje in actie. Er schuilt misschien wel iets ironisch in het verlangen van de VS om met gematigde islamitische bewegingen samen te werken. Maar de politieke islam zal niet snel verdwijnen. Er is een enorm spectrum van Bin Laden en ISIS tot gematigde groepen in Marokko en Turkije. Obama was ook bereid met Mursi en de Islamitische Broederschap in gesprek te gaan. Je kunt het niet winnen van brede, islamitische volksbewegingen.”
