Westerse bemoeienis is vloek en zegen voor Ugandese lhbti+’ers

“Ik kan niet over straat als ik er als een vrouw uitzie, dat overleef ik niet”, vertelt Lisa*, een 25-jarige Ugandese trans vrouw en sekswerker. ‘Daarom laat ik mijn baard staan, niet omdat ik het mooi vind, maar om te doen alsof ik een man ben.’ Lisa draagt een wijd shirt en praat met een lage stem wanneer ze vreemden ontmoet. Pas achter gesloten deuren van een slaapkamer in de Ugandese hoofdstad Kampala glimlacht ze, ontspant ze, en vertelt over wie ze eigenlijk is.

Lhbti+’ers in Uganda maken veel discriminatie, geweld en homo- en transfobie mee. Ze vinden lastig een baan of huis, worden niet geaccepteerd door hun omgeving, en worden verbaal en fysiek aangevallen op straat. Zowel door de Ugandese bevolking, als door de nationale politie. Uit rapporten van het Human Rights Awareness and Promotion Forum (HRAPF) blijkt dat het geweld in de afgelopen decennia enorm is toegenomen en piekte in de jaren 2014, 2019 en 2023: de jaren waarin de Ugandese overheid anti-lhbti+-wetgeving besprak of invoerde.

Verbod op ‘promotie’ homoseksualiteit

Als Lisa haar verhaal doet, is het eind maart 2023 en wordt een nieuwe anti-lhbti+-wet besproken in het parlement. De ‘Anti-Homosexuality Act 2023’ (AHA 2023) is een van de strengste anti-lhbti+-wetten ter wereld. Op seks met iemand van hetzelfde geslacht staat twintig jaar cel en er geldt een verbod op de ‘promotie van homoseksualiteit’, zoals het delen van informatie of het financieel steunen van openlijke lhbti+’ers.

Verder introduceert de wet ‘aggravated homosexuality’ als strafbaar feit waar de doodstraf op staat. Daaronder valt seks met iemand van hetzelfde geslacht als je hiv hebt, of seks met iemand die daar geen consent voor zou kunnen geven, omdat diegene jonger dan 18 of ouder dan 75 is, of een mentale beperking heeft. Ook mensen die al eerder zijn veroordeeld hebben een grotere kans om van ‘aggravated homosexuality’ te worden beschuldigd.

De wet werd in mei 2023 aangenomen, en in augustus dat jaar waren cijfers over geweld tegen lhbti+-personen vier keer zo hoog als in augustus 2022, blijkt uit rapporten van het HRAPF. Wereldleiders als de Amerikaanse president Joe Biden en VN-secretaris-generaal António Guterres spraken hun afschuw uit en dreigden internationaal ontwikkelingsgeld aan Uganda stop te zetten. De Wereldbank deed dit als eerste en liet in augustus 2023 weten geen nieuwe leningen aan Uganda te verstrekken zolang de wet geldt.

Reportage gaat verder onder de foto.

Ook de Europese Unie en de Verenigde Staten legden sancties op aan Uganda. Zo gelden nu strengere visumrestricties voor Ugandese ambtenaren, werd ontwikkelingssteun ingetrokken en werd Uganda uit de African Growth and Opportunity Act gezet, een langlopend ontwikkelingsproject tussen de Verenigde Staten en Sub-Sahara Afrika om de economische relaties tussen die twee te versterken. Maar wie worden geraakt door die sancties? De Ugandese overheid, die voor ongeveer een kwart van haar bnp afhankelijk is van westers ontwikkelingsgeld. Maar ook de bevolking die voor een groot deel afhankelijk is van hulporganisaties.

Veiligheid door privilege

“Om lhbti+’ers te beschermen tegen geweld en agressie hebben we geld nodig”, vertelt de 29 jarige non-binaire Lincoln*. “Dat geld krijgen wij alleen uit het Westen.” Hen werkt voor Sexual Minorities Uganda (SMUG), Uganda’s bekendste lhbti+-organisatie die zich inzet voor bescherming en rechten van lhbti+ personen door bijvoorbeeld onderwijs, lobby en activisme. De organisatie werd in 2022 verboden door de regering, maar SMUG werkt door. Tot het verbod was Lincoln openlijk queer activist, nu doet hen hun verhaal op een balkon van een privéappartement in Kampala. Het huis heeft een hek en een bewaker, en Lincoln kent de buren hier niet. Dat voelt veilig.

Ondergronds en onder verschillende namen probeert SMUG alsnog lhbti+’ers te beschermen en fondsen op te halen. “Het is een beweging van mensen die geloven in gelijke rechten en die beweging groeit gewoon door”, vertelt Lincoln. Maar het leven van een lhbti+’er in Uganda hangt volledig af van privileges, weet hen. “Mensen met lagere sociaaleconomische posities lopen meer gevaar om aangevallen te worden dan mensen die in een mooie auto rijden en in een veilige wijk wonen. Rijke mensen worden vaak met rust gelaten. Net als mensen die er niet queer uitzien. Veel openlijke queers moeten nu onderduiken, of terug in de kast.”

Organisaties zoals SMUG zijn hard nodig, zegt ook Lisa. “Alleen daar kan ik mezelf zijn. Ik word er niet veroordeeld en krijg advies van anderen. Op andere plekken ben ik bang dat mensen me iets aan zullen doen.” Veel Ugandese lhbti+’ers zijn het erover eens: trans personen worden het hardst geraakt door het anti-lhbti+-beleid in Uganda. Hun queer-zijn is vaak het meest zichtbaar. Ze vinden moeilijk werk en om niet in extreme armoede te belanden, doen velen van hen sekswerk – wat illegaal is in Uganda. “Door sekswerk heb ik kunnen studeren en kan ik zorgen voor mijn familie en trans zussen”, zegt Lisa. “Het is dubbel: het werk geeft me vrijheid, maar brengt me ook in gevaar.”

Lisa vertelt over een vriendin die seksueel geweld meemaakte tijdens sekswerk, maar door haar trans-zijn niet naar de politie kon, omdat ze anders gearresteerd zou kunnen worden voor ‘homoseksualiteit’ en prostitutie. Ook wilde medisch personeel haar niet helpen, terwijl ze die hulp wel nodig had. Lisa: “Er is een enorm stigma rond trans mensen, veel artsen willen of mogen hen niet helpen. Ze noemen het geweld onze eigen schuld, en dit is alleen maar erger geworden door de huidige politieke omstandigheden.”

‘On-Afrikaans’

Queer activisten in Uganda luidden al eerder de noodklok wegens het toegenomen geweld, sinds het aannemen van de AHA 2023. Zo schreef The Guardian in maart 2023 dat alleen al in februari dat jaar ruim 110 lhbti+ personen incidenten meldden aan SMUG: ze werden gearresteerd, kregen te maken met seksueel geweld en werden in sommige gevallen in het openbaar uitgekleed.

Die noodklok wordt gehoord door westerse landen zoals Nederland en de Verenigde Staten: zij presenteren zich als voorvechters van mensenrechten die streven naar gelijke lhbti+-rechten wereldwijd. “Gedeeltelijk klopt dit ook”, zegt Lincoln. “Zonder het westerse geld dat onze organisaties ontvangen, zouden we ons werk helemaal niet meer kunnen doen. Het is alleen vervelend dat homoseksualiteit hierdoor steeds wordt geassocieerd met het Westen.”

Dat deze westerse steun bijdraagt aan het idee dat homoseksualiteit iets westers is, heeft een grote keerzijde. ‘Cultureel imperialisme’ noemde de Ugandese president Museveni de westerse inzet voor lhbti+-rechten in Afrika. De leus ‘Homosexuality is un-African’ is vaak te horen uit de mond van Afrikaanse politici en burgers. “Terwijl homoseksualiteit altijd heeft bestaan in Uganda”, vertelt Lincoln. “Door kolonisatie zijn Afrikaanse manieren van denken over liefde en seksualiteit veranderd. Homoseksualiteit is niet on-Afrikaans, homofobie is juist iets westers.”

Vóór de 19e-eeuwse kolonisatie van Afrika door Europese machten zoals het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk, werd seks tussen twee mannen in Uganda überhaupt niet als ‘homoseksualiteit’ gedefinieerd. Dat seks tussen mensen van hetzelfde geslacht bepalend is voor je identiteit, is een westers construct. Afhankelijk van de plaats en culturele context in Afrika werden relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht soms wel veroordeeld, maar nooit gecriminaliseerd zoals tijdens en na de kolonisatie. Daarnaast werd seks niet gezien als iets wat uitsluitend tussen een (getrouwde) man en vrouw plaatsvond en was gender in prekoloniaal Afrika een stuk minder binair dan in het Westen.

Het was de kolonisatie, en daarbij horende conservatieve wetten vanuit christelijke doctrines, die homofobie normaliseerde, waardoor anti-homowetten werden ingevoerd. Toen Uganda in 1963 onafhankelijk werd van de Britse kolonisator, bleven de Britse anti-lhbti+-wetten bestaan. Vandaag de dag is homoseksualiteit in 30 van de 54 Afrikaanse landen strafbaar en in Kenia, Ghana, Namibië, Niger, Tanzania en Uganda is de wetgeving in 2023 zelfs aangescherpt.

Wie steunt wat?

Lhbti+-rechten zijn ook een diplomatiek pressiemiddel geworden. Financierende staten houden de macht om financiering in te trekken wanneer ontvangende staten iets doen wat de financierende staten niet goedkeuren, zoals het aannemen van een wet of het negeren van internationale verdragen; zie de sancties die volgden op de AHA 2023.

Het gebeurde al eens eerder, in 2014. De Ugandese overheid nam toen de zogenoemde ‘Kill the Gays’-wet aan: onder deze wet staat de doodstraf op homoseksualiteit. Diverse westerse donoren, waaronder de Verenigde Staten en de Europese Unie, kwamen met economische sancties of trokken vormen van ontwikkelingssteun in. Na de druk vanuit het Westen en nationale druk vanuit het Ugandese Hooggerechtshof liet president Museveni de wet vallen.

Reportage gaat verder onder de foto.

Over de westerse druk verschillen de lhbti+-activisten van mening. Lincoln: “De druk vanuit het Westen om onze rechten te beschermen vind ik goed. Maar als de ontwikkelingssteun wordt ingetrokken, zijn ook lhbti+ personen de dupe. Wij zijn ervan afhankelijk namelijk.” Westerse organisaties hebben ook heel strenge eisen waar Ugandese lhbti+-organisaties aan moeten voldoen voordat ze in aanmerking komen voor ontwikkelingssamenwerking, vertelt Lincoln.

Zo zien westerse geldschieters graag exacte getallen over hoeveel lhbti+’ers zijn bereikt met hun steun en ontvangen ze graag persoonlijke getuigenissen waarin lhbti+’ers vertellen hoe de steun hen heeft geholpen – iets wat veel lhbti+’ers omwille van hun veiligheid liever niet doen. Ook culturele verschillen worden over het hoofd gezien. In Uganda is het gebruikelijk om reiskosten te betalen van mensen met wie je samenwerkt, maar die worden door het Westen niet vergoed. Lincoln: “Uiteindelijk bepaalt de rijke westerling, die vaak nog nooit in Uganda is geweest, hoe wij onze gemeenschappen moeten helpen. Dan staan we aan honderd mensen condooms uit te delen, zonder dat we geld hebben om ze te onderwijzen.”

Amerikaanse evangelisten

De rol van het Westen rond lhbti+-rechten in Afrika is niet alleen discutabel, maar ook paradoxaal. Aan de ene kant betalen verschillende Europese landen en organisaties miljoenen aan lhbti+-organisaties, aan de andere kant komen er miljoenen dollars Uganda binnen dankzij conservatief-christelijke Amerikanen. Bijvoorbeeld Scott Lively, een bekende Amerikaanse auteur van anti-lhbti+-boeken, die in Uganda een ‘anti-homoseminar’ organiseerde.

Of neem Family Watch International, een Amerikaanse anti-lhbti+-organisatie, die Ugandese politici coacht en steunt bij het innemen van conservatieve standpunten over gender- en seksuele diversiteit. Uit gegevens van het mediaplatform openDemocracy blijkt dat tussen 2007 en 2020 ruim twintig Amerikaanse evangelische groepen samen minstens 54 miljoen dollar in Afrika hebben uitgegeven ‘om wetten, beleid en de publieke opinie tegen seksuele en reproductieve rechten te beïnvloeden’. Bijna de helft van dat bedrag werd aan Uganda besteed, dat met zijn jonge en christelijke demografie een vruchtbare grond is voor anti-lhbti+-campagnes.

“Het is alsof het Westen met zichzelf in discussie is op onze straten”, zegt Andrew Kiyegga (40), directeur van Proud Legends Initiative, de eerste organisatie in Uganda die opkwam voor de rechten van oudere queers. De Ugandese overheid is volgens hem ook hypocriet: “Ze ontvangen westers geld voor van alles en nog wat, van malariabescherming tot democratisering. Maar alleen van steun voor lhbti+-organisaties maken ze een probleem. De overheid wil graag westers ontwikkelingsgeld, maar wel alleen voor haar eigen politieke agenda.”

Neokoloniale hulp

De overheid bracht in februari 2023 een lijst naar buiten: ‘26 Organizations Suspected To Promote Homosexuality’. Van deze 26 organisaties waren er al drie verboden, waaronder SMUG. De overheid onderzoekt nu of de overige 23 organisaties schuldig zijn aan het promoten van homoseksualiteit. “Het is een kwestie van tijd tot alle organisaties die lhbti+’ers helpen worden verboden”, zegt Kiyegga.

Hij hoopt dat er vanuit het Westen steun blijft komen voor deze Ugandese organisaties, al noemt hij die financiering ook neokoloniaal, vanwege de ongelijke machtsverhouding. “Het breekt ons op dat we altijd in een minderwaardige positie staan en continu moeten vragen om geld.” Het zou volgens hem goed zijn als geldschieters naar Uganda zouden komen om “met ons in gesprek te gaan over wat er nodig is. Kom bij ons kijken hoe wij mensen helpen, in plaats van te vertellen hoe wij dat moeten doen, zonder dat je hier ooit bent geweest.”

Een langere versie van deze reportage verscheen in maart 2024 in OneWorld Magazine.

*De namen van Lisa en Lincoln zijn gefingeerd. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.