Keniaanse topatletes over uitbuiting en moord: ‘De man heeft altijd het laatste woord’

Met een brede glimlach komt marathonloopster Joan Chelimo Melly (33) aanlopen op het terrein van het Kechei Centre, een trainingscomplex dat ze vorig jaar in haar thuisdorp Iten liet bouwen van het prijzengeld dat ze vergaarde met haar hardloopsucces. De Keniaanse Melly, die sinds 2021 voor Roemenië uitkomt, hoort bij de wereldtop van de langeafstandlopers met een persoonlijke record van 2:18:04 op de marathon. In 2022 won ze de Seoul Marathon en drie keer eindigde ze in de top 10 bij een World Marathon Major – de meest prestigieuze marathon ter wereld.

Melly rondde zojuist haar tweede training van de dag af, een intervaltraining met tempowisselingen. In een gemiddelde week tikt de marathonloopster 180 tot 200 kilometer weg. De rest van haar tijd vult ze met fysiobehandelingen, sportmassages en middagdutjes – het bestaan van een fulltime topatlete. Een bestaan waar velen in de noordelijke Riftvallei van Kenia van dromen, maar dat voor weinigen is weggelegd. De concurrentie is groot en connecties zijn belangrijk om het te maken in de hardloopwereld. Bovendien blijken degenen die de top wel bereiken daar soms een extreem hoge prijs voor te betalen.

Het welzijn van Keniaanse atletes kwam in de nationale belangstelling na de moord op het 25-jarige hardlooptalent Agnes Tirop in 2021. De atlete uit Iten had twee jaar eerder nog een bronzen medaille veroverd op de 10.000 meter bij de wereldkampioenschappen atletiek, een veelbelovend resultaat op 23-jarige leeftijd. Ze leek de droom van velen te hebben waargemaakt. Achter gesloten deuren speelde echter een ander verhaal. Tirop stond onder grote druk van haar partner, met wie ze al op 16-jarige leeftijd trouwde. “Agnes had veel talent”, vertelt Melly. “Haar partner zag dat ook en ontfermde zich over haar als coach, ook al had hij geen officiële bevoegdheid. Hij bracht haar naar trainingen, regelde bij welke wedstrijden ze aan de start stond en beheerde haar financiën. Ze waren altijd samen.” Tijdens de Olympische Spelen van Tokyo in 2021 veranderde dat. “Eenmaal terug in Kenia wilde ze van haar echtgenoot scheiden, maar dat stond hij niet toe. Het zou niet alleen zijn imago schaden, hij zou ook zijn inkomstenbron verliezen. Een baan had hij niet.” Tirops partner Ibrahim Rotich bracht Tirop op 13 oktober 2021 met meerdere messteken om het leven.

In april 2022 was het opnieuw raak: Damaris Muthee Mutua (28) werd in Iten vermoord door een Ethiopische atleet met wie ze een affaire had. Naar verluidt uit jaloezie en angst om de vrouw te verliezen in wie hij zoveel had geïnvesteerd. Wat zich tot die tijd onder de oppervlakte afspeelde – geweld, uitbuiting en afpersing van vrouwelijke atleten – werd ineens onderwerp van gesprek. Al durven nog steeds weinig vrouwen zich openlijk uit te spreken over het leed waaronder zij gebukt gaan.

Broedplaats voor misbruik

In 2020 hield de ministeriële commissie voor genderwelzijn en gelijkheid in de sport een anonieme enquête onder 486 Keniaanse atletes in verschillende takken van sport. Daaruit blijkt dat met name atletiek een broedplaats is voor emotioneel, seksueel en fysiek misbruik. “Daar wordt in Kenia het meeste geld verdiend”, vertelt onderzoeker Kweya Gerry. “Opvallend is dat vrouwen niet vaak aangeven dat ze zélf te maken hebben met intimidatie of misbruik, terwijl bijna iedereen iemand anders kent die ermee te maken heeft gehad.”

Vanuit de eetzaal van het Kechei Centre wijst Melly naar het woonhuis dat ze ooit bezat, een paar honderd meter verderop. Ze vertelt hoe ze haar prijzengeld investeerde in een stuk grond, daar een huis op liet bouwen waar ze met haar (inmiddels ex-)partner kon wonen. Het huis betekende een behoorlijke vooruitgang ten opzichte van het golfplaten onderkomen – zonder stromend water en elektriciteit – waar ze tijdens de beginjaren van haar atletenbestaan woonde. Hier zou ze een gezin stichten. Maar aan die droom kwam abrupt een einde; Melly was zwanger, kon een tijdje geen wedstrijden lopen en bracht geen geld meer binnen – voor haar partner reden om haar de deur te wijzen. “Zodra je uit elkaar gaat, heb je in Kenia als vrouw geen poot om op te staan. Alles gaat naar de man.”

Een vergelijkbaar verhaal vertelt de Keniaanse steepleloopster Ruth Bosobori Nyangau in een interview met nieuwszender Al Jazeera. Nyangau werd in 2008 zesde tijdens de Olympische Spelen in Peking. Ze won duizenden euro’s prijzengeld, dat ze toevertrouwde aan haar echtgenoot om in vastgoed te investeren. Haar partner werd steeds gewelddadiger en verliet Nyangau uiteindelijk. Alle eigendommen, bekostigd met Nyangaus prijzengeld, nam hij mee.

De meerderheid van de Keniaanse toplopers maakt deel uit van de Kalenjin, die de etnische meerderheid vormt in West-Kenia. Het dorpje Iten ligt in het hart van dit gebied en staat bekend als ‘the home of champions’ vanwege het grote aantal atleten, onder wie de voormalig marathonwereldrecordhouders Eliud Kipchoge en Brigid Kosgei. De trots van het dorp is merkbaar. Over de hoofdweg prijkt een rode boog met de tekst ‘Welcome to Iten, Home of Champions’. Dat Iten op 2400 meter hoogte ligt, zorgt voor een ideaal trainingsklimaat.

Tekst gaat verder onder de foto.

Financiële stabiliteit

Ook de motivatie en toewijding van de atleten, spelen een grote rol in het hardloopsucces. Financiële stabiliteit en baangarantie zijn er niet in Iten. Melly: “Als het je lukt de top te halen, kun je genoeg verdienen om je familie te onderhouden.” Melly begon met hardlopen na het afronden van de middelbare school, in de hoop op een sponsorcontract en een studiebeurs voor de VS. Haar eerste paar ‘hardloopschoenen’ kocht ze op de lokale markt. Een paar van rubber, herinnert ze zich. “Eigenlijk niet geschikt om mee hard te lopen, maar dat was het enige wat ik kon betalen.” In die tijd werkte Melly als houtskoolverkoper: fysiek zwaar werk, dat weinig opleverde. Met een beetje geluk verdiende ze een dollar per dag, soms helemaal niets.

De hardloopprestaties van Melly gingen vooruit en bleven niet onopgemerkt. Een Spaanse atletenmanager, die haar naam in de uitslag van een crosswedstrijd in Nairobi had zien staan, regelde dat de atlete naar Spanje kon reizen voor de halve marathon van Orihuela. Die eerste internationale wedstrijd won ze. Dat leverde 500 euro op, zeker voor Keniaanse begrippen veel geld. Tegenwoordig kijkt Melly niet meer op van dat soort bedragen; de winst en een nieuw parcoursrecord bij de Seoul Marathon in Zuid-Korea leverden de atlete vorig jaar maar liefst 250.000 Amerikaanse dollar op.

De wanhoop om het te maken in de atletiek maakt vrouwelijke atleten kwetsbaar voor uitbuiting en misbruik. Dat begint vaak al bij de private trainingskampen “Veel mensen in Iten bouwen hun eigen huis om tot trainingskamp, om talentvolle atleten aan te trekken en daar geld aan te verdienen”, vertelt onderzoeker Kweya Gerry. “Veel atleten zijn jong, hebben ontzag voor coaches en weten niet welk gedrag acceptabel is.”

Dat atletenmanagers en coaches onmisbaar zijn om de top te bereiken, is alom bekend in Iten. Zij hebben geld en contacten. Van die machtspositie wordt gretig misbruik gemaakt, vertelt langeafstandsloopster Carolyne Jepkosgei (32). De Keniaanse atlete woont en traint in Iten. “Als mannen zien dat je potentie hebt, komen ze als hyena’s op je af. Ze doen zich voor als coach, fysiotherapeut of atletenmanager en beloven je te helpen in je sportcarrière. Vaak mondt dat uit in een relatie of huwelijk.” Ze prijst zich gelukkig dat ze getrouwd is met een muzungu [een witte], die volgens Jepkosgei mannen en vrouwen als gelijkwaardig zien. “In Kenia heerst het idee dat de man het hoofd van de familie is. De man heeft altijd het laatste woord.”

Verstrikt in een relatie

De Nederlandse atletenmanager Michel Boeting is sinds 2015 de manager van Melly. Zij is een van de weinige Afrikaanse vrouwen met wie hij werkt. Hij ziet het vaker gebeuren: mannen die bepalen waar, wanneer en hoe vaak een atlete wedstrijden loopt. Een rode vlag voor hem. “Als ik met een vrouwelijke atleet werk, wil ik wedstrijdzaken met haar persoonlijk bespreken. Met mannen die over hun vrouw willen onderhandelen, ga ik niet in zee.” Boeting eist dat de bankrekening op naam van de atlete zelf staat en niet op naam van de partner. “Daarmee pak ik de kern van het probleem natuurlijk niet aan, maar zo draag ik er in elk geval niet aan bij.”

Tekst gaat verder onder de foto.

Atleten die slachtoffer zijn van intimidatie zoeken vaak geen hulp, zo blijkt uit het rapport van de ministeriële commissie voor genderwelzijn en gelijkheid in de sport. 43 procent geeft aan een dergelijk voorval naast zich neer te leggen, 29 procent doet het af als ‘niet belangrijk’. Slechts 14 procent zegt de situatie aan te kaarten bij een staflid of vertrouwenspersoon. Volgens onderzoeker Kweya Gerry heeft dat te maken met angst. “Vrouwen die een aanklacht indienen, riskeren hun eigen positie. Daders hebben vaak hoge functie, waardoor ze niet aangepakt worden.”

Ook Nancy Mwangi, juridisch medewerker bij de Nationale Commissie voor Gendergelijkheid in Kenia, weet dat het moed vergt om naar de politie te stappen. “Agenten stellen nare vragen en schuiven de schuld in de schoenen van de vrouw.” Ook de Keniaanse wet bood weinig bescherming. Vergrijpen tegen vrouwen waren niet duidelijk gedefinieerd, waardoor daders weg kwamen met bijvoorbeeld een taakstraf zoals het maaien van gras. De wet is inmiddels aangescherpt, vertelt Mwangi. “Toch gaan daders soms nog steeds vrijuit, omdat manipulatie en misbruik lastig te bewijzen zijn en betrokkenen worden omgekocht.”

Dat misbruik en manipulatie van met name vrouwelijke atleten veel voorkomt in Kenia, erkennen atleten, coaches en atletenmanagers in Kenia en daarbuiten inmiddels. Maar erover praten blijkt nog lastig. “Het brengt schaamte met zich mee”, verklaart Jepkosgei. De Tirop’s Angels Foundation, opgericht ter nagedachtenis aan de vermoorde atlete Agnes Tirop, probeert het taboe te doorbreken. Jepkosgei en Melly, beiden vriendinnen van wijlen Tirop, zijn betrokken bij de stichting, die een veilige plek is voor vrouwen die hulp nodig hebben. Eén van de atletes die zich bij Tirop’s Angels meldde, vluchtte naar Frankrijk om zichzelf in veiligheid te brengen, vertelt Melly. Vanwege doodsbedreigingen van haar ex-partner is het belangrijk dat zij anoniem blijft. Ook bij andere vrouwelijke atleten is de angst om hun verhaal voor dit artikel te doen merkbaar. Telefoontjes blijven onbeantwoord, of worden wel aangenomen en niet veel later onaangekondigd afgebroken.

Tirop’s Angels gaat naar scholen, markten en kerken om bewustzijn te creëren met seminars en voorlichting. Jepkosgei: “We vertellen vrouwen dat ze zich kunnen uitspreken over geweld, seksuele intimidatie en financiële problemen. Nog te vaak zijn ze bang.” Daarnaast richt Tirop’s Angels zich op de jongere generatie en leren ze jongens hoe je vrouwen behandelt. Dat bekende, succesvolle atleten – zoals Melly en voormalig wereldrecordhoudster op de marathon Mary Keitany – zich hebben aangesloten bij Tirop’s Angels, helpt de boodschap verspreiden door het land.

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Een langere versie van dit artikel verscheen eerder in OneWorld Magazine in december 2023.