‘Haal koloniale standbeelden niet weg, onthoofd ze’

Als het over racisme gaat, hebben we het volgens de Vlaamse schrijver Sibo Rugwiza Kanobana (48) te vaak over schuld: wie heeft een ‘fout’ woord gezegd? Zelf schuwt de universitaire docent de woorden ‘blank’ en ‘omvolking’ niet, want in plaats van woorden weg te stoppen, moeten we het hebben over de ‘witte ideologie’ die alle aspecten van ons leven beïnvloedt. Precies daarover gaat zijn nieuwe boek Witte Orde (2024). Onderweg legt hij ook uit waarom we koloniale standbeelden niet moeten verwijderen, maar moeten laten staan: om ze te vandaliseren.

Witheid als ideologie, wat wil dat zeggen?

“Witheid is een machtsrelatie die waarde toekent aan mensenlevens. Het bepaalt welke levens het waard zijn een eervol bestaan te leiden en welke levens niet. In mijn boek zet ik vraagtekens bij het bestaan van witte mensen. Natuurlijk bestaat huidskleur, maar wie de maatschappij ziet als ‘echt’, ‘twijfelachtig’ en ‘helemaal niet’-wit, dat verschuift steeds door sociaaleconomische belangen. Het Nederlandse Centraal Bureau voor de Statistiek registreerde Indonesiërs tot 2016 bijvoorbeeld als ‘westerse allochtoon’, terwijl Antilliaanse mensen het label ‘niet-westerse allochtoon’ kregen.

Witheid ordent de maatschappij, vandaar de titel Witte orde. Witheid gebruikt symbolen zoals huidskleur, maar ook taal, om te verantwoorden dat sommige mensen in armoede leven. Wit wordt geassocieerd met intellect en succes, zwart met criminaliteit en luiheid. Als een vluchteling wil werken, verwacht de maatschappij dat die ‘de taal spreekt’. Maar iemand beheerst toch al een taal? Is dat dan niet de juiste? Daarin zit ook witheid, want wie dichter bij een witte taal staat, houden we aan een andere standaard.”

Maar witte mensen maken toch ook taalfouten?

“Het verschil is, voor een wit iemand is het ‘gewoon’ een foutje, een zwart iemand wordt er meteen op afgerekend. Stel, je verhuurt je huis. Als Piet uit Noord-Brabant je huis vernielt, denk je niet: mensen uit Noord-Brabant komen er niet meer in. Als Mohammed je huis vernielt, dan is Mohammed opeens een representant voor alle Mohammeds. Zo werkt het ook met taalfouten; bij iemand van kleur denken mensen: zie je wel, dat soort mensen zijn anderstalig, die zullen het wel niet snappen of dom zijn.”

Benadeelt witheid witte mensen ook?

“Jazeker, want witheid houdt je de illusie voor dat je meer gemeen hebt met Jeff Bezos dan met je Marokkaanse buurman. Geloof mij, dat is niet zo. Denken dat je ooit zoals Bezos kan worden, zorgt dat je zijn bizarre vermogen niet ter discussie stelt.”

Je bent kritisch op het gesprek over antiracisme. Wat ontbreekt er?

“Iedereen heeft de mond vol van structureel racisme, systemen en ga zo maar door. Maar we hebben het vaak alleen maar over voorbeelden van situaties zoals geweigerd worden in de discotheek, microagressies op het werk of een woord wat stigmatiserend is. Al die dingen zijn voor mij symptomen van een dieper liggende ziekte genaamd racisme. De meeste mensen van kleur weten dat wel, maar veel witte mensen niet, waardoor het in het publieke debat fout gaat. In plaats van een discussie over systemen, gaat de discussie over: wie is schuldig?”

Maar we moeten mensen toch verantwoordelijk kunnen houden voor racisme? Hoe kan dat, als we alles op het systeem afschuiven?

“Iemand die racistisch is, zoals Geert Wilders, is gewoon racistisch. Mijn boek is voor witte mensen die niet racistisch willen zijn en denken: ik heb een racistisch woord gebruikt, maar dat was niet mijn intentie. Wat moet ik doen? Juist zij moeten leren dat ze, ook al hebben ze goede intenties, witheid in stand houden. Bijvoorbeeld door Mohammed die de fout in gaat, gelijk te stellen aan alle Marokkaanse mensen. Of de omgekeerde maar gelijkaardige logica: door één of twee succesvolle Mohameds te zien als bewijs dat racisme niet meer echt speelt.”

In je boek schrijf je dat iedereen gedwongen wordt deel te nemen aan witheid. Wat bedoel je daarmee?

“De witte maatschappij neemt alleen mensen van kleur serieus, als ze witheid hebben toegeëigend. Als ik Nederlands spreek met een Afrikaans accent en beweer dat Afrikaanse filosofie minstens even belangrijk is als westerse filosofie, dan weet ik niet of ik zoveel draagvlak zou krijgen. Wat ik wel kan doen, is correct Nederlands spreken, me kleden en gedragen zoals witte mensen. Een goed voorbeeld is Dilan Yeşilgöz. Als eerste generatie vluchteling neemt ze autoritaire standpunten in over het weren van vluchtelingen en het dichtdoen van grenzen. Om mee te doen is zij een ‘soldaat van de witte orde’ geworden.”

Je schrijft: mensen van kleur in hogere posities zijn een paradox. Waarom?

“Meer mensen van kleur in hogere posities, betekent niet dat er minder racisme is. Dat voelen mensen wel zo, want zie je wel: een Dilan Yeşilgöz kan er toch komen? Maar juist om op die plekken te geraken moet je deelnemen aan witheid. Er is dus geen vooruitgang. Want ook al zijn er politici van kleur, discriminatie op de huizen- en arbeidsmarkt is verergerd. Wie poetst de toiletten en wie zit er aan de top van het bedrijf? Dat is nog altijd hetzelfde als vijftig jaar geleden. Als we de Witte Orde willen ontmantelen, gaat het niet om more black faces at high places.”

In hoeverre geldt dit ook voor jou?

“Ik ben ook medeplichtig. Ik werk aan de universiteit, spreek ‘accentloos’ Nederlands. Wil je een succesvol persoon van kleur zijn, dan moet je dat tot op zeker hoogte doen.”

Hoe breek je uit die medeplichtigheid?

“Medeplichtigheid betekent ook dat je macht hebt om dingen te veranderen van binnenuit. In zekere zin heb je in deze wereld witheid nodig voor legitimiteit en succes. Ik leer mijn zoon de spelregels, maar tegelijkertijd heb ik de neiging hem te vertellen dat het allemaal scheef zit: het spel is oneerlijk. Om het te ontmantelen, moet je het echter kennen.”

Eigenlijk heb jij daar ook niet echt een antwoord op?

“Mijn boek gaat niet over hoe we in actie moeten komen. Iedereen doet dat op een andere manier. Ik doe dat vanuit het systeem, oftewel de universiteit, waar ik bijvoorbeeld steeds hamer op: de militaire grenzen van de Europese Unie zijn niet normaal. Sommige doen dat door te protesteren. Het enige waar ik op wijs: we nemen deel aan een waardesysteem, aan een maatschappelijke orde die oneerlijk en gewelddadig is en die mensen hun menselijkheid ontneemt.”

In je boek stel je dat bepaalde woorden met een koloniale connotatie problematisch kunnen zijn. Toch kies je ervoor om het woord ‘blank’ te schrijven.

“Het stigma rondom dit woord is in België minder groot dan in Nederland, toch gebruik ik het bewust, want er is een interessant spanningsveld. Denk aan het n-woord. Zwarte mensen gebruiken dat onderling om tal van redenen, het kan zowel voor een vorm van intimiteit zorgen als een historisch bewustzijn. Als ik in antiracistische milieus wit gebruik, dan voelt het niet problematisch. Maar ik wil juist dat het blijft prikken. Blanke mensen dragen een geschiedenis mee waarin theorieën over superioriteit en rassenleer tot heel nare dingen hebben geleid. Dat moeten we niet vergeten.”

Kan dat niet door die woorden te verbannen en erover te onderwijzen, bijvoorbeeld op scholen?

“Nee, want publiek gebruik van die woorden leidt tot ongemak, wat ruimte geeft aan discussie. Ik vind ook niet dat koloniale monumenten weggehaald moeten worden. Ik vind wel dat we ze moeten vandaliseren. In Brussel staat een gigantisch standbeeld van de Belgische koloniale koning Leopold II [onder wiens koloniale bewind in Congo (1880-1920) tussen de drie en twintig miljoen mensen zijn vermoord, red.]. Laat dat standbeeld staan, maar onthoofd het. Dan ziet iemand het beeld en denkt: Wat is dit? Dan kunnen we de geschiedenis gaan vertellen. Ik wil dat we zien hoe abnormaal dat standbeeld is. Hetzelfde geldt voor koloniale woorden. Als we problematische woorden gaan vervangen, zoals blank door wit, en we morgen wit het ‘normale’ woord vinden, dan is het alsof de hele kolonisatie niet heeft plaatsgevonden, terwijl we nog altijd raciaal denken.”

In een eerder interview heb je ook gezegd dat we ‘omvolking’ gewoon moeten gebruiken. Maar speel je racisme daarmee niet in de kaart?

“Natuurlijk vind ik het een heel problematisch woord. Maar ik denk: naziretoriek? En dan? Stel dat we morgen allemaal bruin zijn en meervoudige roots hebben. Op welke manier is dat een bedreiging voor de Europese identiteit? Ik hoor heel vaak in antiracistische milieus: er is helemaal geen omvolking, het gaat maar om 10 procent van de bevolking. Maar waarom zou het een probleem zijn als er meer mensen van kleur zijn? Als je je hevig verzet tegen de omvolkingsretoriek, dan bevestig je alleen maar dat het iets is waar we bang voor moeten zijn.”

‘Witte Orde’ verscheen in maart 2024 bij Uitgeverij De Geus.