Wie een algemene uitspraak doet over 'Afrika', wacht pek en veren. Een onrustbarende ontwikkeling, schrijft Marcia Luyten. Ze reageert op het opiniestuk 'Afrika bestaat niet' van Trouw-redacteur Seada Nourhussen dat discussie over vermeende stereotypering door Afrika-journalisten deed oplaaien. Luyten: "De scheidslijn tussen aanklager en beschuldigde lijkt parallel te lopen met die van wel en geen wortels in Afrika."
Ik reis graag door Afrika.
Wacht, dat zegt niet veel. Oost-Afrika, daar hou ik van. Krap bemeten is dat: Kenia, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi. Maar dan, tussen de assertieve, ondernemingslustige Kenianen en de gemoedelijke Tanzanianen is een wereld van verschil, om van de a-typische, ordelijke Rwandezen nog maar te zwijgen.
Het is Uganda waar ik graag kom.
Nu zijn de verschillen tussen de Karimojong-nomaden in het Oosten en de Banyamulengue in het Westen zo groot als die tussen een Zweed en een Italiaan. En bedoel ik met Banyamulengue de Bakiga, landbouwers, verwant aan de Rwandese Hutu, of de op Tutsi lijkende Bahima met hun liefde voor de bruinfluwelen koeien?
Afrika is onmetelijk groot. Google even ‘The True Size of Africa’ en je wordt weggeblazen door de omvang van het continent. China past erin, de VS, heel Europa, India en Japan. En daar zou je dan van kunnen houden?
Pek en veren
Het is lastig geworden om zoiets ongestraft te zeggen of te schrijven. Wie een algemene uitspraak doet over ‘Afrika’, wacht pek en veren. De inquisitie wordt aangevoerd door een website met de mooie ironische titel: Africa is a country. Daar zijn ze klaar met de “oude en versleten beelden van Afrika in de Westerse media”. De afrekening volgt onmiddellijk.
Zoals toen KLM in oktober 2013 reclame maakte voor zijn vluchten naar Afrika: ‘The 54 independent countries of ‘The Dark Continent’ each have a unique identity. Go on safari, discover indigenous cultures….” The Dark Continent – Africasacountry maakte lawaai op twitter, KLM bood excuses aan en herschreef onmiddellijk zijn advertentie.
In Nederland heeft Seada Nourhussen (Trouw) met grote ijver de strijd tegen Afrikaclichés aangebonden. Ze haalde hard uit naar twee coryfeeën van de Nederlandse buitenlandjournalistiek, Chris Kijne (VPRO) en Koert Lindijer (NRC). Onder de kop ‘Afrika bestaat niet’ op Joop.nl verwijt ze Kijne ‘achterhaald exotisme’, waarin een gewelddadige foto diens “escapisme naar een wereld vol kolkende muzikale erotiek (lijkt) te verstoren”. Lindijer noemt ze een “blasé westerling die zichzelf in ‘maagdelijk’ Afrika hervindt en de eenvoud van het leven leert waarderen via de ‘Afrikaanse mens’, die ondanks de stortvloed aan ellende, immer lacht en danst.”
Plezierig vilein
Nourhussens stuk is een plezier om te lezen; het is vilein, vindingrijk en essayistisch sterk, en ze neemt het meteen op tegen Goliath – wat me voor haar inneemt. Maar haar kwaliteit als schrijver geeft haar nog geen gelijk. Haar betoog is ook onrustbarend.
Niet omdat de clichés oprukken. Welnee. Die worden alleen maar minder.
Berichtgeving over Afrika wordt talrijker en diverser. Zowel bij gevestigde oude media als de BBC die sinds 2012 haar radioprogramma ‘Focus on Africa’ ook als dagelijkse tv-show uitzendt, als in de talrijke websites en blogs over maar vooral uit Afrika. Onder veel Afrikaanse jongeren is het zelfbewustzijn sterk toegenomen. Daarvan getuigen ze in hun werk en blogs. In Zambia, Mozamqique, Nigeria en vast ook elders maken modeontwerpers stijlvolle collecties geïnspireerd op Afrikaanse print en snit. Het Westen is niet meer het belangrijkste referentiepunt. De zorg en ergernis van Seada Nourhussen en Africasacountry is een typisch geval van toenemende gevoeligheid* voor het (steeds minder) foute dat rest – zoals burgers pas gingen klagen over de kloof tussen burger en politiek toen die bijna weg was.
Muur van politieke correctheid
Reden tot zorg is de assertiviteit waarmee hier een nieuwe muur van politieke correctheid wordt opgetrokken. Scheidslijn tussen aanklager en beschuldigde lijkt parallel te lopen met die van wel en geen wortels in Afrika. De aanklacht van kolonialisme is al wel gemaakt, die van racisme is niet ver weg. Wat de schrijvers zonder Afrikaanse wortels kopschuw maakt – je kijkt wel uit. Maar met politieke correctheid is niemand geholpen – ook Afrika niet.
Wat overigens niet wil zeggen dat elke generalisatie over Afrika is geoorloofd. Nourhussen en Africasacountry hebben gelijk dat stereotiepen hardnekkig zijn en algemene uitspraken al snel nikszeggend. Ik heb menig stuk over Afrika geschreven en trek mij de waarschuwing aan; ook ik heb me in het verleden wel eens bezondigd aan een gemakzuchtige veralgemenisering. En als een foto met bruut geweld in de Centraal Afrikaanse Republiek maatgevend is voor het ‘dierlijk geweld in Afrika’, dan is de verontwaardiging terecht.
Europa bestaat – en Afrika ook
Maar de onderliggende claim dat je vrijwel niks algemeens over Afrika of een deel daarvan kunt zeggen omdat de diversiteit zo groot is, is niet vol te houden. Naarmate je verder uitzoomt, worden family resemblances en gelijkende patronen in cultuur, samenleven en politiek beter zichtbaar.
Een van de toonaangevende boeken over Afrika van de laatste 15 jaar draagt de ineens stoutmoedige titel Africa Works. Als Patrick Chabal en Jean-Pascal Daloz laten zien hoe een zekere mate van chaos in Afrikaanse staten de politieke elite dient, hoe patronage het dominante mechanisme is in het spel om de macht, dan zijn ze niet bezig een neokoloniaal, romantisch of denigrerend beeld van Afrika te schetsen. Ze analyseren hoe in het meerendeel van de Afrikaanse staten de politiek functioneert.
Zelf voelde ik me nooit ‘Europeaan’, tot ik op voldoende afstand van Europa kwam te leven, in Afrika – in Oost-Afrika, in Rwanda en Uganda, in Kigali en Kampala. Omgeven door Rwandezen en Ugandezen en een bonte mengeling van nationaliteiten van elders, ging ik zien waarom de Zweed en de Italiaan dingen gemeen hebben die ze niet delen met een Indiër of Keniaan. Afrika heeft net zo veel bestaansrecht als Europa. En ook wie geen Afrikaanse wortels heeft, mag houden van Afrika, zelfs als hij dat doet omdat er zo lekker wordt gedanst.
*NB: Hier stond 'overgevoeligheid'. Op verzoek van de auteur is dit op 15 mei 2014 gewijzigd in 'toenemende gevoeligheid'.
