"De huidige geopolitieke situatie is niet bevorderlijk voor ontwapening”, vertelt minister van buitenlandse zaken Bert Koenders afgelopen week in zijn speech op de ontwapeningsconferentie van de VN in Genève. Impliciet verwijst Koenders naar de brandhaarden in het Midden-Oosten en Oekraïne. De spanning neemt toe tussen de twee landen met verreweg de meeste kernwapens, de twee voornaamste landen die het voortouw moeten nemen om tot ontwapening te komen: Rusland en de Verenigde Staten. “We moeten niet naïef zijn en doen alsof ontwapening plaats vindt in een politiek vacuüm. Er zijn complicaties. Maar er zijn altijd complicaties.” Ondanks de hobbels wijst Koenders op de grote ambities van ons land: “Nederland is volledig gecommitteerd aan een wereld zonder kernwapens.”
Even terug naar de Koude Oorlog, de hoogtijdagen van de kernbom. Waarom wijdde Doe Maar daar een liedje aan?
“Carrière maken. Voordat de bom valt.” Eén druk op de rode knop door de Verenigde Staten of de Sovjet-Unie zou het startschot zijn van een kettingreactie aan over en weer gelanceerde kernraketten. Mutually Assured Destruction (MAD), heette dat, onderling gegarandeerde vernietiging. De beschaafde wereld zou veranderen in één grote parkeerplaats. De publieke verontwaardiging kwam in 1983 ook tot uiting in de grootste demonstratie ooit in Nederland. Onder aanvoering van Mient Jan Faber gingen bij een betoging in Den Haag 550 duizend mensen de straat op.
Maar die afschrikkende werking van de bom hield de wereld toch in evenwicht?
Zo kun je het zien. “Er is geen betere garantie voor de wereldvrede dan het kernwapen”, zei zelfs voormalig IKV-voorman Mient Jan Faber in 2004. Het niet gebruiken was de kracht van het kernwapen, maar volgens bewapeningsexpert bij Clingendael Sico van der Meer is dit ook achteraf gepraat, omdat “het een paar keer op een haar na fout is afgelopen.”
En nu? Heeft Koenders een punt, een wereld zonder kernwapens?
“In de jaren 80 waren er nog 64 duizend kernwapens, nu 16 duizend.” Dat is volgens Van der Meer nog steeds een “krankzinnig aantal”. “Nog meer dan tweeduizend wapens staan op scherp om binnen enkele minuten afgevuurd te kunnen worden. Deze wapens worden niet alleen door mensen maar ook door activeringssystemen aangestuurd. Een ongeluk met zo'n systeem is niet ondenkbaar. Nog minder theoretisch is de kans op ongelukken bij het transport en de opslag van deze wapens.” In Groot-Brittannië deden zich in 2014 alleen al 99 veiligheidsincidenten met kernwapens voor.
Voormalig Amerikaans minister van buitenlandse zaken Henry Kissinger en drie andere veiligheidsexperts, die niet bepaald bekend staan als vredesduiven, waarschuwen: “Als er geen actie wordt ondernomen, zullen de Verenigde Staten spoedig een nieuw nucleair tijdperk worden ingezogen, dat gevaarlijker, psychologisch verwarrender en economisch schadelijker zal zijn dan de Koude Oorlog.”
Maar met minder kernwapens is het nu toch juist een stuk veiliger dan in de Koude Oorlog?
Afgelezen aan de afwezigheid van maatschappelijk verontwaardiging wel. En de twee grootmachten van weleer zitten niet meer met de zweetdruppels voorhoofd aan de knoppen, maar juist dat panische evenwicht tussen die twee bestaat niet meer. Geen land heeft nog echt voor het zeggen. Meer landen hebben kernwapens, waardoor volgens experts ook het risico aanzienlijk groter wordt dat nucleaire wapens gebruikt zullen worden. Het is dus maar de vraag of de wederzijds gegarandeerde afschrikking uit de Koude Oorlog ook nu blijft werken. Niet alleen de VS en Rusland beschikken over kernwapens, ook China, Frankrijk, India, Pakistan, Israël, Noord Korea, en Groot-Brittannië.
Dus meer handen aan de knoppen?
“Ja, en daar zitten ook onstabiele landen tussen”, reageert Clingendael-onderzoeker Van der Meer, die wijst op de mogelijkheid dat India en Pakistan mogelijk sneller dan andere landen naar kernwapens grijpen. “Als allerlaatste middel in een onderlinge confrontatie.”
Maar ach, dat is ver weg in Azië?
Als deze twee rivalen 50 bommen heen en weer gooien, leidt dit volgens Van der Meer niet alleen tot miljoenen doden in beide landen. Een rapport in opdracht van het Zwitsers ministerie van Buitenlandse Zaken wijst er op dat een “bescheiden nucleaire oorlog” tussen India en Pakistan kan leiden tot een “nucleaire winter”. De enorme nucleaire wolken ontwrichten het klimaat. Ze beroven grote delen van de wereld van zonlicht, waardoor oogsten mislukken met volgens de onderzoekers twee miljard doden wereldwijd als gevolg.
En wat hebben we te vrezen van terroristen?
De waarschijnlijkheid neemt toe dat terroristen hun handen weten te leggen op kernwapens. Zij laten zich niet leiden door de logica van een afschrikkingsstrategie, zo stellen verschillende veiligheidsexperts. Integendeel, zij zijn uit op massale verwoesting. Van der Meer van Clingendael nuanceert door te zeggen dat kernwapens heel erg goed beveiligd zijn. “Als ze gestolen worden, zijn beveiligingscodes nodig om ze te gebruiken. Terroristen kunnen er nog wel een vuile bom van maken, een minder krachtige, maar wel schadelijke bom.”
Terug naar Koenders. Hij wil de kernwapens de wereld uit, maar wat is die speech van het kleine Nederland waard?
“Dat is niet te onderschatten. Nederland is een actieve speler in de ontwapeningsdiplomatie”, licht Van der Meer toe. “Ons land is een belangrijk diplomatiek oliemannetje bij het Non-proliferatie Verdrag, het forum waar onderhandeld wordt over kernwapens.”
Hoe lopen die onderhandelingen?
“Iedereen kijkt naar de VS en Rusland. De onderhandelingen tussen Obama en Putin zijn cruciaal”, legt Van der Meer uit, “omdat de andere landen met kernwapens wel willen meedenken, maar wachten op Obama en Putin. Hun landen beschikken samen over 96 procent van het totaal aantal kernwapens.” Van der Meer wijst er op dat de onderhandelingen tussen Rusland en de Verenigde Staten muurvast zitten en met een licht gevoel van understatement “dat de onderlinge relatie momenteel niet per se verbetert.”
En daardoor stagneert de laatste jaren de afbouw van kernwapens en dat terwijl Obama in 2009 toch juist de Nobelprijs voor de vrede won, mede omdat hij pleitte voor een wereld zonder kernwapens?
“Wie zes jaar later de balans opmaakt, moet constateren dat Obama niet echt de daad bij het woord heeft gevoegd. In 2010 sloten de VS en Rusland nog wel het ‘New START’ verdrag, waarbij vermindering van het aantal kernwapens in beide landen werd afgesproken. Dit valt procentueel echter nogal mee. Daarnaast ging het budget van de Amerikaanse regering om het nationale kernwapenarsenaal te moderniseren juist flink omhoog, terwijl het budget voor nucleaire veiligheid en non-proliferatie daalde. Dat is toch merkwaardig, een president die tegen kernwapens is maar er wel flink in investeert.”
Zijn er ook lichtpuntjes?
“De onderhandelingen lopen allemaal tragisch langzaam, maar ze lopen nog wel. En kernwapens zijn erg duur om te onderhouden”, wat volgens Van der Meer in tijden van bezuinigingen reden is voor landen om het aantal kernwapens te verminderen.
