Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Het leven van de Algerijnse Zohra Hamadi, de hoofdpersoon in de documentaire Europe (2022), komt stil te staan als er een brief van de gemeente op de mat valt: haar verblijfsvergunning in Frankrijk wordt ineens niet verlengd. De medewerkster van een kledingfabriek, die al jaren een stabiel leven leidt in de Franse stad Châttellerault, wordt direct gesommeerd om het land te verlaten.
“
'Europe' is een aangrijpend en messcherp portret van tweederangs burgerschap
Al Zohra’s dromen vallen in één klap in duigen. Ze is nota bene net getrouwd met een Algerijn die ze via gezinshereniging naar Frankrijk wilde halen. Zohra, die een ernstige vorm van scoliose heeft die pas laat werd ontdekt, mocht rond 2010 in Frankrijk verblijven voor de behandeling van haar rug. In Frankrijk onderging de Algerijnse meerdere zware operaties. Maar als de arts haar enigszins genezen verklaart – haar kromme rug zal nooit volledig herstellen – is ze niet meer officieel zorgbehoeftig en kan ze volgens de lokale overheid terug naar Algerije. Europe is een aangrijpend en messcherp portret van tweederangs burgerschap.
Een film die nooit eindigt
Zohra (gespeeld door de Algerijns-Franse Rhim Ibrir) heeft twee opties: naar Algerije verhuizen óf kiezen voor een leven in de illegaliteit. Hoe dan ook verliest ze met de komst van de brief haar bestaansrecht in Frankrijk. De Duitse documentairemaker Phillip Scheffner (1966) illustreert dit door de hoofdpersoon geleidelijk aan letterlijk uit beeld te laten verdwijnen. In het eerste halfuur toont Scheffner Zohra eerst nog op de plekken waar ze vaak komt: het appartement van haar moeder, haar eigen huis en de lokale shoarmazaak. In de tweede akte worden deze ruimten opnieuw getoond, maar dan zonder de Algerijnse. De leegte valt op. De levendigheid is verdwenen.
“
Zohra heeft twee opties: naar Algerije verhuizen óf kiezen voor een leven in de illegaliteit
Op een gegeven moment, halverwege de film, voert Zohra – zelf inmiddels uit beeld – gesprekken met personages die ín beeld staan. De zwemleraar die haar therapie geeft, de buschauffeur die haar altijd afzet bij de halte met de ironische naam ‘Europe’ en haar zus tijdens een etentje in een restaurant. Ze lijken allemaal te zinspelen op Zohra’s vertrek uit Europa.
Welke ruimte neemt een mensenleven in? Hoe ziet die ruimte eruit als de mens is verdwenen? Precies die vragen staan centraal in de hybride documentaire – de gebeurtenissen zijn waargebeurd maar geënsceneerd: het verhaal is gebaseerd op het eigen levensverhaal van Ibrir. Zij speelde al eens in een film van Scheffner: Havarie uit 2016, over een cruiseschip dat op de Middellandse Zee een boot met vluchtelingen aantreft. Hierna stelde zij hem voor om een film te maken over haar leven in Châtellerault. Dus horen we Scheffner in de openingsscène in het ziekenhuis waar Zohra wordt behandeld buiten beeld zeggen: “Je speelt een echt iemand.” Daar voegt hij vervolgens op intrigerende wijze aan toe: “In een film die nooit eindigt.”
De erfenis van het kolonialisme
Scheffner filmt alles in een klinische, afstandelijke en observerende stijl. In brede, statische shots, die benadrukken hoe belangrijk de ruimtes waarin Zohra leeft zijn. Zodat Zohra, wanneer ze verdwijnt, bijna een geestverschijning wordt in haar eigen leven. Op zich is dat trouwens geen rare gedachte: als ze haar appartement verliest wordt ze gedwongen om van hot naar her te ‘spoken’.
Dan weer woont Zohra bij haar moeder, dan weer bij haar zus. Haar nieuwbakken nomadenbestaan wordt het treffendst beschreven wanneer ze bij een kringloopwinkel zoekt naar een jurk die je niet hoeft te strijken. “Dat is handiger voor mijn werk”, zegt ze tegen de winkelbediende. Maar eigenlijk zoekt ze naar een kledingstuk dat soelaas biedt wanneer je niet altijd een dak boven je hoofd hebt en er toch waardig uit wilt zien. Het is een bijna komische scène, die eraan herinnert hoe absurd het leven vaak toch is.
“
Zodra ze er niet meer is, realiseer je als kijker de waarde van Zohra’s leven
In
Europe wordt de kijker deelgenoot van de enscenering van een leven dat verwijst naar een leven dat ná de aftiteling nog in volle gang is. Een leven dat tegelijk symbool staat voor al die andere levens die niet eindigen op het moment dat een verblijfsvergunning wordt ingetrokken. Tegen het einde neemt de film ook nog een opzienbarende wending die de kijker nog meer aan het denken zet. Scheffner maakt van een ver-van-mijn-bed-show letterlijk en figuurlijk een dicht-bij-mijn-bed-show (met op een gegeven moment een Algerijns personage dat letterlijk aan het bed staat van een Fransman).
Via scherpzinnige scènes – zoals wanneer Zohra langs een herdenking van de Tweede Wereldoorlog struint en het Franse volkslied wordt gespeeld – legt de documentairemaker de verantwoordelijkheid bloot van de Franse overheid: zij moet zich ontfermen over de erfenis van het kolonialisme: de Algerijnen in Frankrijk. In plaats van hen als tweederangs burger te beschouwen.
Het fascinerendste aan Europe is misschien wel dat Scheffner door Ibrir níet te tonen, haar bestaansrecht in Frankrijk laat zien. Zodra ze er niet meer is, en de ruimtes leeg blijven, realiseer je als kijker de waarde van Zohra’s leven, en hoe belangrijk zij ook voor andere mensen is. In een gedurfde film die met zijn inventieve spel met vorm een belangrijke boodschap voor het voetlicht brengt.
