Jurist over slavernij-excuses: ‘Herstelbetalingen gaan niet over geld’

De slavernij waaraan het Koninkrijk der Nederlanden zich ten koste van Afrikaanse mensen schuldig maakte, maar ook de langdurige erfenis daarvan, kreeg de afgelopen twintig jaar een steeds prominentere plek in het collectieve bewustzijn. Zo werd in 2002 het eerste nationale monument voor het slavernijverleden ingehuldigd in het Amsterdamse Oosterpark. Sindsdien is daar elk jaar de herdenking van de afschaffing van de slavernij in Suriname en de voormalige Nederlandse Antillen – vooral dankzij nakomelingen van de tot slaaf gemaakten.

Op 19 december 2022 bood premier Mark Rutte – als eerste Europese regeringsleider – excuses aan ‘voor het handelen van de Nederlandse staat in het verleden’ aan de voormalige Nederlandse koloniën Suriname, Aruba, Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten. Hoewel deze excuses historisch zijn, vonden veel gemeenschappen in die landen zelf dat ze niet ver genoeg gingen.

Kritische nazaten van tot slaaf gemaakten vinden dat excuses alleen nut hebben als het ‘excuses van betekenis’ zijn. Ze moeten deel uitmaken van een bewust proces van ‘volledig herstel’, oftewel: reparaties. Hoewel de Nederlandse overheid 200 miljoen euro wil besteden aan projecten die het bewustzijn van de erfenissen van slavernij vergroten, komt er geen fonds voor herstel. Integendeel: de term ‘reparaties’ roept veel weerstand en paniek op.

Essay gaat verder onder de illustratie.

Illustratie: Anna June

Maar wat zijn reparaties?

Het woord ‘reparaties’ – of ‘herstel’ – wordt vaak verkeerd begrepen, zowel onder de bevolking als in de politiek. Met name de reparaties voor de Afrikaanse slavernij worden gereduceerd tot financiële compensatie, een uitbetaling; een definitie die suggereert dat je misdaden tegen de menselijkheid recht kunt zetten met het simpelweg aflossen van een ‘boete’. Maar reparationisten, activisten en experts die pleiten voor reparaties definiëren de term zelf anders.

Zo verwijst het begrip ‘reparations’ volgens de National Coalition of Blacks for Reparations in America (N’COBRA) naar een proces van herstel, heling en wederopbouw van een bevolkingsgroep die in strijd met hun fundamentele mensenrechten en vanwege hun groepsidentiteit geweld is aangedaan door overheden, bedrijven, instituten en families.

Docent Afrikanistiek aan de Amerikaanse Temple University, Kimani Nehusi, benadrukte in 1993 dat begrip van de term ‘reparations’ vereist dat die wordt toegepast op de specifieke historische ervaring en de daarmee samenhangende hedendaagse toestand van Afrikanen. De term overstijgt volgens hem betalingen voor onrecht uit het verleden en het heden, en verwijst naar het omarmen van zelf-rehabilitatie door ‘onderwijs, organisatie en mobilisering’. Nehusi onderstreept de etymologie van de Latijnse term ‘reparation’ en concludeert dat die in het Engels inhoudt: ‘een daad of moment van vergoeding; compensatie’.

Een andere definitie komt van professor Carlton Waterhouse, expert op het gebied van reparaties voor historisch onrecht aan de Amerikaanse Howard Universiteit. Hij stelt dat je ‘reparations’ het beste kunt opvatten als inspanningen om schade uit het verleden te repareren. Volgens hem heeft de bredere betekenis van ‘repair’ te maken met ‘de transformatie van dat wat beschadigd is’, wat zoveel betekent als ‘het repareren of vernieuwen daarvan’.

Het idee om ‘reparations’ daadwerkelijk te zien als ‘reparaties’ is ook uitgewerkt door Afrikaanse intellectuelen, onder wie de Nigeriaanse professor Chinweizu Ibekwe in zijn beroemde onderzoek Reparaties en een nieuwe wereldorde: een vergelijkende studie uit 1993. Volgens hem kun je reparatie zien als een proces dat hoop en waardigheid biedt, en dat zorgt voor de wederopbouw van gemeenschappen die verzwakt en versplinterd zijn door slavernij, kolonialisme en de erfenissen daarvan.

Essay gaat verder na de illustratie.

Illustratie: Anna June

Reparatie in recht

Het recht op reparatie is overigens een veel voorkomend principe in het internationaal recht, en het bestaat al eeuwen. Het internationaal recht schrijft voor: ‘Reparatie moet, voor zover mogelijk, alle consequenties van de illegale handeling uitwissen en de situatie herstellen die hoogstwaarschijnlijk zou hebben bestaan als die handeling nooit uitgevoerd zou zijn.’ In de 19e en 20e eeuw werden reparaties geassocieerd met bestraffende sancties, opgelegd aan aanvallende staten na hun verlies van een oorlog.

Tegenwoordig zijn reparaties verschoven naar zaken die niet alleen met de staat te maken hebben, maar ook met de inwoners. Meestal gaat het dan om raciale of etnische groepen met een gedeelde ervaring van historische en hedendaagse onderdrukking en onrecht. Reparaties zijn dus bedoeld om het toebrengen van schade te beëindigen en het beschadigde te herstellen. Daarnaast moeten ze de rehabilitatie bewerkstelligen van hen die nog altijd lijden onder de gevolgen van die schade.

Artikel gaat verder na het kader.

Reparaties voor het nu?

In 2001 schreef Human Rights Watch (HRW) over reparaties. ‘Als relatief oud onrecht rechtgezet moet worden, moeten de eisen voor reparaties niet alleen gebaseerd zijn op de schade van slavernij en kolonialisme uit het verleden, maar ook op de hedendaagse gevolgen daarvan.’

De ngo wijst erop dat de levende nakomelingen van tot slaaf gemaakte mensen reparaties verdienen, mits zij redelijkerwijs kunnen stellen dat ze persoonlijk lijden onder de gevolgen van mensenrechtenschendingen.

Er zijn studies gedaan naar het effect van slavernij op de huidige inkomensongelijkheid tussen nazaten van tot slaaf gemaakten en niet-nazaten; de zogeheten ‘raciale inkomenskloof’. Het gemiddelde inkomen van etnische Nederlanders van 15 jaar en ouder was in 2020 bijvoorbeeld 36.400 euro per persoon. Voor Nederlanders van Surinaamse afkomst was dat gemiddeld zo’n 30.000 euro, voor mensen van Caribische afkomst 28.000 euro. Ook raciale ongelijkheid op de arbeidsmarkt, discriminatie op de woningmarkt en in het onderwijs, en etnische profilering in het strafrecht zijn voorbeelden van blijvende economische of sociale ongelijkheid.

Essay gaat verder na de illustratie.

Illustratie: Anna June

Terug naar de excuses van de Nederlandse regering: de VN ziet die als onderdeel van ‘genoegdoening’. Volgens speciaal VN-rapporteur op dit onderwerp Fabián Salvioli moeten publieke excuses voor mensenrechtenschendingen uit het verleden de volgende elementen bevatten: erkenning dat het onrecht expres of door verwaarlozing is begaan; erkenning van individuele, organisationele of collectieve verantwoordelijkheid voor dat onrecht; openbare uiting van spijt of berouw met respect, waardigheid en gevoeligheid richting de benadeelde gemeenschappen; en de garantie dat het niet nogmaals zal gebeuren.

Het centrale punt is dat excuses om een benadering vragen die rekening houdt met de wensen en verwachtingen van de mensen die moeten leven met de gevolgen van het onrecht waarvoor de excuses aangeboden worden. Hun perspectieven en adviezen moeten bekeken, erkend en gerespecteerd worden, en meegenomen bij de woordkeuze, de stijl en de context waarin de excuses plaatsvinden. Bovendien kunnen de benadeelde gemeenschappen niet gedwongen of onder druk gezet worden om de excuses te accepteren.

Als publieke excuses niet gepaard gaan met gepaste handelingen, bestaat het risico dat ze afgedaan worden als ‘holle retoriek’. Zo’n gepaste handeling is bijvoorbeeld het organiseren van verschillende vormen van herdenking: musea met verhalen over tot slaaf gemaakten vóór de slavernij, of over Afrikaanse beschavingen, of gedenkplekken voor tot slaaf gemaakten die bevrijders waren. Maar ook het onderwijs dekoloniseren en instituties hervormen die zich schuldig hebben gemaakt aan mensenrechtenschendingen, of die de mensenrechten van mensen van Afrikaanse afkomst niet hebben beschermd. En ongelijkheid in de medische wereld aanpakken – in Groot-Brittannië lopen zwarte mensen vier keer zoveel kans om te sterven tijdens de zwangerschap of bevalling als witte mensen. Als de intergenerationele, systemische en structurele erfenissen, zoals anti-Zwart racisme, niet binnen afzienbare tijd concreet worden aangepakt, kunnen de beloftes uit publieke excuses al snel inhoudsloos overkomen.

Reparatie van het zelf

De Nederlandse regering zou veel kunnen leren van de mislukte pogingen van Duitsland om de koloniale misdaden en erfenissen te erkennen van de genocide op de Herero en Nama (1904-1908) in Namibië. Duitsland bood de Namibische regering in 2021 bij wijze van rechtzetting een miljard euro aan, die zou worden uitbetaald in een periode van dertig jaar. Maar er kwam kritiek op het feit dat de Duitse overheid niet onderhandelde met de met de Herero en Nama zelf, waardoor de voorgestelde gezamenlijke verklaring van de Bondsrepubliek Duitsland en de Republiek Namibië werd verworpen door zowel de traditionele autoriteiten van de Herero en de Nama, als door de Namibische regering.

Het is belangrijk dat de nakomelingen van tot slaaf gemaakte Afrikaanse mensen die op dit moment met de gevolgen van die misdaden uit het verleden leven, de mogelijkheid krijgen om hun collectieve wensen af te dwingen – zowel binnen Nederland als internationaal. Reparaties hebben immers twee kanten: extern en intern. Het externe is wat anderen ons verschuldigd zijn volgens ons; het interne zelfherstel binnen de gemeenschap is waar wij als bevolkingsgroep mee aan de slag moeten om onze daadkracht te herstellen en op te komen voor ons recht op zelfbeschikking en waardigheid als mensen van Afrikaanse afkomst.

Een langere versie van dit essay verscheen in maar 2023 in OneWorld Magazine.
Vertaling uit het Engels: Julius Koetsier.