‘Met mijn expositie over moslima’s zeg ik: dit is ook míjn land’

Voor haar bachelorscriptie Sociologie onderzocht Ebru Aydin (32) in 2012 hoe vrouwen met een hoofddoek beeldvorming van moslima’s in de media ervaarden. De geïnterviewden zeiden: ‘We doen extra vriendelijk op straat, zodat mensen ons niet als een ‘gevaar’ zien. We lachen naar de buschauffeur, want de regel is: je bent slecht, tot je laat zien dat je goed bent.’ Aydin herkende dat enorm en besloot die verkeerde beeldvorming van moslimvrouwen met beeld te bestrijden. “Ik wil dat moslimvrouwen zich in mijn beelden kunnen herkennen.”

Dus maakte ze in 2020 de fotoserie Hijabverhalen, waarbij ze vrouwen die een hoofddoek dragen vroeg naar de betekenis van een bijzondere hoofddoek in hun collectie. Dit jaar kwam haar fotoserie Gewoon Zijn uit, met een expositie in Verhalenhuis Belvédère in Rotterdam en bij RAUM op het Berlijnplein in Utrecht. Daarvoor fotografeerde ze een diverse groep moslima’s, en vroeg ze: ‘Waar en wanneer voelen jullie je thuis in Nederland?’ Met haar portretten vertelt ze verhalen die nog niet genoeg verteld worden.

Een ‘goede’ moslim

Al jaren combineert Aydin haar werk als projectleider, socioloog en gespreksleider – vaak over onderwerpen als inclusie – met fotografie, waarbij ze portretten maakt van moslima’s in Nederland. In 2022 werd zij genomineerd voor de Bakhuis-Woltersprijs, een prijs van de provincie Utrecht voor mensen die zich inzetten voor vrouwenemancipatie.

Aydins ouders kwamen in de jaren 80 van Turkije naar Nederland als gastarbeiders, net als 65.000 andere Turkse migranten. Ze groeide op in Utrecht en was als student een echte ‘overachiever’. “Ik deed veel dingen naast mijn studie om maar het label ‘goede moslim’ te krijgen.” Van 2016 tot 2021 was Aydin hogeschooldocent, waarbij ze veel te maken kreeg met vooroordelen. “Mensen dachten dat ik schoonmaker was, geen docent. Ik werd continu geconfronteerd met stereotiepe verwachtingen die mensen van moslima’s hebben.”

Dat stereotype werd in 2020 en 2022 onderzocht door fotograaf Cigdem Yuksel en onderzoeker Ewoud Butter. Zij keken naar de beeldrepresentatie van moslimvrouwen in drie grote Nederlandse kranten en in de ANP-beeldbank, de database die vrijwel alle Nederlandse nieuwsmedia gebruiken. Resultaat: moslima’s staan vaak passief op de foto, als voorbijgangers zonder functie in de maatschappij. Bovendien duikt beeld met gesluierde moslimvrouwen vaak op bij berichtgeving over integratie, oorlog en conflict. Yuksel en Butter concludeerden: er is een schadelijk stereotiep en een eenzijdig beeld van moslimvrouwen in Nederland.

Aydins werk is een reactie op die beeldvorming, waar zij zich als moslima niet in herkent. “Onbewust internaliseerde ik het stereotype over moslims – dat ik er alleen mag zijn als ik een ‘goede’ burger ben. Tot op de dag van vandaag ben ik dat aan het ontleren. Ik besefte dat dit overlevingsmechanisme geen collectieve verandering brengt. Als ík extra vriendelijk doe, word ik misschien gezien als ‘een goeie’, maar ik blijf de uitzondering. Het beeld over de groep verandert niet.” Recent ging Aydin op Umrah, een kleine bedevaart naar Mekka, wat ook bijdroeg aan dat bewustzijn. Aydin: “Ik besefte dat ik zoveel bezig ben met mijn omgeving. Je bent tijdelijk op deze wereld, en de vraag is wat je ervan hebt gemaakt zodra je in het hiernamaals komt. Ik besloot: ik moet veel meer bezig zijn met mijn relatie met Allah, dan met erkenning krijgen van andere mensen.”

Gebrek aan thuisgevoel

Hoewel Aydin zich voornamelijk focust op vrouwen van haar eigen generatie, maakte ze eerder de serie Het land van… waarin ze eerste generatie migranten – de generatie van haar grootouders – liet spreken met hun kleinkinderen. Daarin zag ze de verharding ten opzichte van migranten in Nederland. “Ik hoorde verhalen over Turkse gastarbeiders die bij hun aankomst op Utrecht Centraal werden ontvangen met een groot feest met live muziek. Mensen waren enorm dankbaar dat de gastarbeiders naar Nederland kwamen. Als je kijkt naar hoe vluchtelingen en migranten nu ontvangen worden, is dat een wereld van verschil.”

Tekst gaat verder na de afbeelding.

In haar meest recente fotoserie Gewoon Zijn staat het onderwerp belonging centraal. Ze maakte twaalf portretten van moslimvrouwen uit haar generatie met verschillende culturele achtergronden: sommigen zijn ‘zichtbaar’ moslim – ze dragen een hoofddoek – anderen niet. In de gesprekken met deze vrouwen onderzoekt Aydin ook haar eigen (gebrek aan) thuisgevoel in de samenleving. Daarom stelde ze de vraag: ‘Waar en wanneer heb je het gevoel dat je in Nederland hoort?’ De antwoorden varieerden van de gebedsruimte in de moskee, tot het land van herkomst en de stad Amsterdam. Een van de vrouwen die ze fotografeerde antwoordde: “Wanneer ik het gevoel heb dat ik onzichtbaar ben – wanneer ik ergens ben waar ik niet opval.”

Haar werk is een reactie op stereotypen over moslima’s, maar haar doel is niet om een wit, seculier publiek te scholen. “Mijn eerste doelgroep zijn de vrouwen die zich kunnen herkennen in het beeld dat ik maak, want dat beeld is er te weinig. Door de verhalen in beeld te brengen, hoop ik het thema levend te houden, gesprekken te starten en meer bewustwording te creëren over wat belonging betekent voor iemand die niet tot de norm behoort.”

Tekst gaat verder na de afbeelding.

De fotoseries zijn een oproep tot een open houding. “Zie ons als volledige mensen in al onze complexiteit, in plaats van ons in hokjes te plaatsen of maar één aspect van onze identiteit te zien. Een van de vrouwen vertelde dat ze motorrijdt. Zodra haar helm afgaat en mensen haar hoofddoek zien, krijgt ze vragen of vreemde blikken. Een moslimvrouw die motorrijdt is blijkbaar vreemd.”

Jezelf verantwoorden

Dat gebrek aan vanzelfsprekendheid om jezelf te kunnen zijn, kwam vaak terug in de gesprekken. “Als je continu bevraagd wordt, jezelf moet verantwoorden, dan geeft dat het gevoel: jij hoort er niet bij, jij bent anders. Bijvoorbeeld wanneer je iemand moet uitleggen wat de Ramadan is, waarom je vast en als je vragen krijgt als: ‘Mag je dan ook geen water?’ Soms denk ik: de gastarbeiders zijn hier al meer dan zestig jaar, waarom moeten we dat nog steeds uitleggen? Of nog erger: dat je je moet verantwoorden over zaken die niet direct over jou gaan, maar over de islam of je cultuur. Mensen gaan ervan uit dat je namens een hele gemeenschap spreekt. Je wordt bijna nooit als individu benaderd.”

Daar wil ze verandering in brengen. Voor haar omgeving, voor generaties na haar, maar ook voor zichzelf. “Als iemand die niet tot de norm behoort, als persoon van kleur, als moslima, als inwoner van Nederland, wil ik ook voelen ‘dit is mijn land’. Dit is ook mijn plek, ik mag hier ook zijn. Mijn exposities zijn een vorm van ruimte innemen voor verhalen die ook bij Nederland horen.”

In het Nationaal Hoofddoek Onderzoek uit 2011, waarop haar eerdere fotoserie Hijabverhalen gebaseerd was, werd moslima’s gevraagd of ze hun hoofddoek met trots dragen. “93 procent van de vrouwen antwoordde ja op deze vraag. Maar die 93% aan trotse verhalen zie je nergens terug. Ik zeg daarom ook liever niet dat mijn fotoseries moslimvrouwen ‘emanciperen’. Deze vrouwen zijn al geëmancipeerd, zij doen al mee in de samenleving. Maar er is een mismatch met hoe wij onszelf zien en voelen, en hoe de samenleving ons ziet.”