Dieren komen voortdurend in verzet, zegt dier-menswetenschapper Sarat Colling

Al jaren vernielt een groep van zo’n 35 orka’s boten aan de Iberische kust. Van de meer dan 500 die ze al ramden, brachten de dieren er drie volledig tot zinken. Vele andere beschadigden ze zodanig dat er niet mee verder gevaren kon worden. Biologen interpreteren hun gedrag als spel, agressie of zelfverdediging.

Wat hun motivatie ook is, volgens de Canadese schrijver en dier-menswetenschapper Sarat Colling is het duidelijk dat de orka’s hun behoeften en rechten kenbaar maken, zoals dieren dat voortdurend doen. Want dieren hebben agency1, zegt Colling, en degenen die we onderdrukken, plegen zichtbaar verzet.

Dieren in verzet?

Verzet bij dieren kan er op verschillende manieren uitzien, zegt Colling. Ze kunnen ontsnappen, anderen bevrijden, dagelijks weerstand bieden en wraak nemen op degenen die hen mishandelen of bedreigen. Al deze uitingen omvatten volgens Colling de strijd van dieren tegen onderdrukkende omstandigheden, menselijke bedreigingen of door de mens opgestelde beperkingen, zoals kooien.

Colling schreef er een boek over: Animal Resistance in the Global Capitalist Era (2020, niet vertaald naar het Nederlands), waarin ze ingaat op de verschillende vormen van verzet: olifanten die uit dierentuinen ontsnappen, koeien die wegvluchten uit slachthuizen en apen die mensen aanvallen die een van hun soortgenoten vermoordden. Hier in Nederland werd gorilla Bokito beroemd, nadat hij in 2007 uit zijn verblijf in Diergaarde Blijdorp ontsnapte. Of denk aan koe Hermien, die zichzelf in 2018 bevrijdde van de slacht. En zo zijn er nog meer gevallen van zich verzettende dieren, die lang niet altijd gerapporteerd worden of het landelijke nieuws halen.

Of het gedrag van dieren ‘verzet’ genoemd kan worden, is voor Colling niet aItijd een uitgemaakte zaak. Over de orka’s in de Iberische Zee zegt ze per mail: “Hun gedrag kán voortkomen uit een defensieve reactie op mensen, maar het kan ook spel zijn, of een wisselwerking van factoren.” Gedragsbiologen die orka’s bestuderen benoemen al deze beweegredenen, maar komen niet tot een eenduidig antwoord. Hoe dan ook, zegt Colling: “De orka’s tonen assertiviteit en een vermogen om verandering in gang te zetten. Ze laten zien dat menselijke aanwezigheid ze niet onverschillig laat. Hoewel dit misschien geen verzet in de traditionele zin is, laat het wel het vermogen van de orka’s zien om actief te reageren op menselijke invasies in hun territoria.”

Aanjagers van sociale verandering

Hoe vaak dieren verzet plegen, daar bestaan geen cijfers van, maar volgens Colling doen ze het al sinds mensen ze onderdrukken. “Dieren worden op grote schaal uitgebuit in de wereldwijde, kapitalistische economie. Daarom is het essentieel te erkennen dat ze tegen hun onderdrukking in verzet komen, ook al zijn hun inspanningen niet altijd succesvol of voldoende gedocumenteerd.”

Maar dieren hebben toch geen besef van het complexe wereldwijde systeem waarin zij worden uitgebuit? Kun je dan wel spreken van verzet? Die aanname stelt de mens centraal, zegt Colling. “Die gaat ervan uit dat alleen wezens die in menselijke termen de structuren waarin we leven begrijpen, ze kunnen uitdagen of veranderen. Zelfs als dieren hun acties niet zien in termen van ‘verzet’ of ‘protest’ zoals mensen dat kunnen, kunnen hun daden ons ertoe aanzetten om ons gedrag te veranderen.”

Colling ziet dieren die zich verzetten als ‘aanjagers van sociale verandering’. Met hun daden richten ze de aandacht op hun leefomstandigheden, op hun onderdrukking en op de grenzen waarmee mensen de wereld indelen. Hun verzet kan vervolgens dialogen op gang brengen over al deze zaken. Soms verandert dat hun levens of onze relatie met hen: koe Hermien wist twee maanden uit menselijke handen te blijven, waarop veel Nederlanders voor haar vrijheid pleitten. Nadat ze gevangen was, eindigde ze daarom in een koeienrusthuis en niet de slacht.

In het geval van de orka’s voor de Iberische kust ziet Colling dat in artikelen de bedreigingen die hun ten deel vallen benoemd worden: vervuild zeewater, geluidsoverlast en minder toegang tot voedsel door visserij. Het stemt hoopvol dat daar aandacht voor is, maar volgens Colling is er meer nodig als we orka’s echt willen steunen: “Echte verandering komt wanneer die dialogen zich vertalen in beleidswijzigingen, het beschermen van al het leven in zee en het her-evalueren van ons economische systeem dat dieren uitbuit.”

Instinct of zelfbewustzijn?

Dat verzetsdaden van dieren nauwelijks worden gerapporteerd, komt volgens Colling onder andere doordat dierentuinen, slachthuismedewerkers, boeren en de media hun verzet vaak afschilderen als zeldzaam of uitzonderlijk. Dat ondermijnt die verzetsacties, zegt Colling, iets wat mensen grotendeels bewust doen: “Erkennen dat dieren verzet plegen kan de gevestigde orde verstoren en de ongelijke machtsdynamiek in mens-dierrelaties blootleggen. Het daagt het heersende narratief uit dat mensen uitzonderlijk zijn en dieren passief.”

Dat idee vindt zijn oorsprong voornamelijk in de Verlichting, toen de Franse filosoof Descartes (1596-1650) betoogde dat dieren machines zijn die vanuit instinct handelen. De afgelopen decennia is uit talloze onderzoeken het tegendeel gebleken: allerlei dieren, van hagedissen tot apen, hebben emoties, empathie, zelfbewustzijn, eigen talen en een moraal.

In haar boek stelt Colling dat dieren die zich verzetten, veelal duidelijk intentioneel handelen: soms plannen ze hun vlucht, soms verwonden ze één specifieke verzorger die hen slecht behandelt en soms weigeren ze op te treden, al weten ze dat hun dan een straf te wachten staat. Het Instagramaccount @Agents_of_liberation verzamelt beelden van dieren die allerlei vormen van verzet tonen.

Orka Tilikum

Nog even terug naar de orka’s. Die hebben een lange geschiedenis van verzet, vertelt Colling. Talloze orka’s zijn de afgelopen eeuw gevangengenomen, ze leven in te kleine verblijven (in het wild zwemmen orka’s zo’n 160 kilometer per dag) en worden verplicht op te treden. Sinds het begin van de jaren 70 zijn er tientallen gedocumenteerde gevallen van zulke gevangengenomen orka’s die trainers verwondden of vermoordden. Een van hen is Tilikum, die dertig jaar lang bijna dagelijks shows moest opvoeren in themaparken van het Amerikaanse SeaWorld en zijn tanden kapotbeet aan de wanden van zijn te krappe tank. Tot drie maal toe doodde hij iemand, de laatste was een trainer in 2010.

Elke keer deed SeaWorld het af als een noodlottig ongeluk. Tot in 2013 de documentaire Blackfish over Tilikum en andere orka’s van SeaWorld verscheen. De verontwaardiging en woede van kijkers over de uitbuiting van de walvisachtigen was zo groot dat SeaWorld zich genoodzaakt zag geen orka’s meer te fokken of te gebruiken in zijn shows. Dat is te danken aan de orka’s zelf, stelt Colling in haar boek. Zij richtten de aandacht op hun leefomstandigheden door zich te verzetten tegen hun onderdrukking, en mensen schaarden zich vervolgens achter hun strijd.

Als media zulk verzet van orka’s verslaan of berichten over de orka’s in de Iberische Zee, zetten ze de dieren vaak neer als gevaarlijke agressors. Daar is Colling niet blij mee: “Die bewoordingen zijn misleidend en schadelijk, omdat ze een op angst gebaseerde discours voortbrengen.” Ze stelt voor om woorden als zelfverdediging of spel te gebruiken, of andere taal die onderschrijft dat het mensen zijn die de habitat van de orka’s binnendringen. “Daarnaast moeten we proberen het gedrag van orka’s te begrijpen vanuit hun eigen perspectief en oog hebben voor alles wat hun levens vormgeeft: hun unieke persoonlijkheden, geschiedenissen, sociale contexten en omgeving.”