Oekraïense kunstenaars: ‘Onze strijd is niet in de loopgraven’

December 2022. Al vijf dagen omhult de duisternis Kyiv, de stad zit door Russische droneaanvallen zonder elektriciteit. In het Nationale Kunstmuseum is het aardedonker. Mensen dwalen door de gangen met de zaklampen van hun mobiele telefoons. De geplande filmvoorstelling over kunst tijdens de oorlog gaat niet door. “Overmacht, een technisch probleem”, stelt de organisator.

In het Kyiv Historisch Museum is wel licht en het is er warm – dankzij generatoren. Uit een zaal klinkt mysterieuze elektronische muziek. Mensen gaan van installatie naar installatie – van een WhatsApp-gesprek tussen een soldaat die aan het front stierf en zijn vriendin, tot dj-sets die geluiden van de catastrofe in de kerncentrale van Tsjernobyl nabootsen. “In deze periode is het cruciaal om open te blijven. Om mensen hoop te geven”, legt een medewerker van het museum uit.

Cultureel front

Aan het begin van de Russische invasie in 2022 sloten musea hun deuren, boden theaters onderdak aan gevluchte mensen en verkeerden veel kunstenaars in shock. Pas na een paar maanden kregen Oekraïense cultuurmakers een nieuwe taak: hun landgenoten helpen overeind te blijven. Ze vormden het ‘culturele front’, zoals ze het zelf noemen. Ondanks raketaanvallen en stroomonderbrekingen is er in Kyiv, Lviv en langzaamaan ook in Charkiv elke dag iets te doen: musea organiseren filmvoorstellingen, galerieën zitten vol, theaters en cultuurcentra vernieuwen hun repertoire.

“De strijd vindt niet alleen in de loopgraven plaats”, zegt de 20-jarige schilder Anna Vereshchaka. “Als kunstenaars moeten we blijven creëren. Wat voor natie zouden we zijn zonder cultuur?” We zitten, omringd door haar schilderijen, in haar appartement in Kyiv dat dienstdoet als atelier. “De Russen proberen onze geest te breken. Kunst helpt om door te gaan.”

Vereshchaka is net terug uit Lviv waar ze op een veiling haar schilderijen verkocht. De winst gaat naar het leger. Ze krijgt regelmatig berichtjes vanuit de loopgraven: ‘Wat goed dat je blijft werken. Je schilderijen zijn inspirerend, ik zal er eentje kopen als ik terug ben.’ De eerste keer was ze verrast. “Ik dacht: wat maakt het uit of ik mijn werk tentoonstel of niet? Maar voor sommige soldaten is het belangrijk.”

Op 24 februari 2022 veranderde alles. Toen ze het eerste luchtalarm hoorde, plaatste haar man het schilderij waar Vereshchaka op dat moment aan werkte tegen het raam, tegen eventuele rondvliegende splinters na een inslag. Ze vluchtten naar Oezjhorod, een stad dicht bij de grens met Slowakije. In de eerste weken was ze niet in staat om te werken. “Ik dacht aan overleven, niet aan kunst. Ik staarde alleen maar voor me uit.” Maar langzaam besefte ze dat mensen haar steun konden gebruiken, dus begon ze weer. Zo werd 2022 het productiefste jaar in haar carrière. Het schilderij dat haar man voor het raam zette, hangt nu in ImaginArte Gallery in Barcelona. Ze maakte het af in juni 2022, toen Kyiv weer veiliger was en ze er terugkeerde.

‘Homofoben moeten dood’

Kunst biedt niet alleen troost, maar kan ook commentaar geven op thema’s die spelen in een samenleving. Zo kreeg de 35-jarige theaterregisseur Dmytro Zakhozhenko bij het Lesja Oekrajinka-theater de kans een voorstelling te maken over lhbti+-ers in Lviv. De scènes, gebaseerd op de belevenissen van queer personen, worden afgewisseld met interactie met het publiek. Toeschouwers kunnen via een microfoon hun gedachten delen. Ook toeschouwer Rodion klimt op het podium. “Alle homofoben moeten dood. Of ze nu Russisch of Oekraïens zijn. Laten we eerlijk zijn: homofobie is ook in ons land een probleem.” Twee mensen verlaten de zaal. “Die uitspraak was radicaal”, zegt regisseur Zakhozehenko de volgende dag. “Maar iedereen heeft het recht zich uit te spreken, toch? We leven in een democratie.”

Na de Euromaidan-protesten in 2013 en 2014, die de pro-Russische regering omverwierpen, werd de Oekraïense samenleving opener en bewuster. Mensen beseften dat ze niet kritiekloos de regering hoeven te volgen. Zo begon de transitie van een collectieve samenleving naar een geïndividualiseerde samenleving, waar je eigen keuzes maakt en er verantwoordelijkheid voor draagt. Sindsdien kozen theatermakers ook vaker voor documentairevormen. “In Rusland riskeer je daarmee een boete ”, benadrukt Zakhozhenko. “‘Lhbti+-propaganda’ is verboden, je mag niet vloeken noch je ontbloten op het podium. Je moet luisteren naar het regime of je wordt neergeschoten. Maar als vrije theaterregisseur moet je kritische voorstellingen maken waarvoor je neergeschoten kan worden.”

Vrijheid is volgens de cultuurmakers het fundamentele verschil tussen de Oekraïense en de Russische cultuur. Velen noemen воля – volya: wilskracht en vrijheid – de basis van de Oekraïense identiteit. De term staat op het Oekraïense wapenschild, Oekraïners dragen het op hun kleding of als tattoo. Maar Oekraïne was niet altijd vrij. Tot de onafhankelijkheid in 1991 was het constant onder gezag van omliggende landen, vooral van het Russische Keizerrijk en vanaf 1922 de Sovjet-Unie.

Onder het mom van Russkij mir – de Russische wereld – wil Rusland al twee eeuwen alle Russisch-sprekenden ‘verenigen’. Wat typisch was voor de Oekraïense cultuur moest bestreden of uitgewist. Zo kwam er aan het begin van de negentiende eeuw een verbod op Oekraïens taalonderwijs – Oekraïens zou slechts een Russisch dialect zijn. Er volgden wetten die boeken en toneelstukken in het Oekraïens verboden. In de jaren 30 van de twintigste eeuw liet Stalin massaal Oekraïense intellectuelen, schrijvers en kunstenaars arresteren en executeren.

Culturele toe-eigening

Nu moet de Oekraïense cultuur voorlopig strikt Oekraïens zijn, vertelt theatermaker Artem Vusyk. “Tijdens een vergadering met het Instituut voor Theaterstrategie besloten we geen werken van Russische auteurs meer te gebruiken. Hoe kun je in godsnaam Russische literatuur lezen en uitvoeren als Rusland je wil vernietigen?”

Ook de namen van Russische schrijvers moeten verdwijnen van de theaters. Zo wil de directie van het Charkiv Drama Theater de naam van dichter Poesjkin van het gebouw te halen, maar pas na een open brief naar president Zelensky kreeg ze toestemming. Het theater ligt aan de Gogolstraat – ook niet onomstreden. Nikolaj Gogol was een Oekraïense schrijver, maar wordt gezien als Russisch. In 1828 trok hij naar Sint-Petersburg waar hij zijn eerste gedicht schreef. “De Russen hebben een lange traditie van culturele toe-eigening”, zegt schilder Anna Vereshchaka. “Zo wordt Kazimir Malevitsj gezien als een Russische kunstenaar, terwijl hij in Kyiv is geboren en lezingen gaf aan de Oekraïense kunstacademie waar ik studeerde.” Naar verluidt gaf hij bij het invullen van vragenlijsten consequent ‘Oekraïens’ op als nationaliteit.

Ook in 2021 gaat de culturele toe-eigening door. Het Russische Centrum voor Wetenschap en Cultuur in Kyiv noemde de in Oekraïne geboren Taras Shevchenko bijvoorbeeld een ‘Russisch-Oekraïense dichter’ omdat hij enkele gedichten in het Russisch schreef. Terwijl zijn werk wordt beschouwd als de basis van de moderne Oekraïense literatuur.

Mettertijd internaliseerden Oekraïners het idee dat ze een minderwaardig volk waren. ‘In de Sovjetperiode werd de Russische artistieke prestatie geprezen als het toppunt van grootsheid’, schrijft Charlotte Higgins in The Guardian. De Oekraïense cultuur was daarentegen ‘onschadelijk volks en karikaturaal’. Oekraïne kon en mocht geen eigen hoge cultuur hebben.

Desastreuze impact

Langzaam schudden Oekraïense kunstenaars het minderwaardigheidsgevoel van zich af. “We hebben toch eigen schrijvers en componisten? Waarom heet het conservatorium in Kyiv dan nog naar de Russische componist Tsjaikovski?” vraagt theaterregisseur Dmytro Zakhozhenko zich af. Hoewel studenten willen dat de naam verdwijnt en theaters weigeren zijn werken op te voeren, werkt de Nationale Muziekacademie van Oekraïne nog niet mee. Veel mensen willen alles bij het oude houden. Zakhozehenko: “We moeten die verstarde structuur openbreken.”

Hij gaat regelmatig naar de voorstellingen van zijn collega Artem Vusyk. Vusyk richtte het theatergezelschap Varta op, ter bescherming van de Oekraïense cultuur. Zo kan Vusyk toneelstukken in het Oekraïens blijven maken. “Ik woon en werk in Oekraïne”, zegt Vuysk. “Ik wil bijdragen aan de ontwikkeling van de Oekraïense cultuur. Het is een deel van mijn identiteit, ook al denk ik nog altijd in het Russisch – ik ben Russischtalig opgevoed.”

Kunst in oorlogstijd

Vereshchaka, Zakhozehenko en Vusyk blijven vechten, ook al zijn ze uitgeput. Maar veel Oekraïense kunstenaars vertrekken naar het buitenland. Daarom richtte choreograaf en performer Viktor Ruban een steunfonds op voor artiesten en gezelschappen die in Oekraïne blijven. “We zien de desastreuse impact van de invasie op het culturele erfgoed”, zegt Ruban. “Russische soldaten vernietigen musea, bibliotheken en andere culturele plekken en stelen collecties. De invloed van de oorlog op kunstenaars is moeilijker te zien. Ze worden ontvoerd, gemarteld, een deel krijgt te maken met PTSS.”

Sommigen worden zelfs vermoord. Zoals Yuriy Kerpatenko, de gerenommeerde hoofddirigent van het Cherson Muziek en Drama Theater. “Hij weigerde mee te werken aan pro-Russische concerten”, vertelt Zakhozhenko. “De media meldden dat hij doodgeschoten werd in zijn appartement, maar in het mortuarium bleek dat zijn schedel en ledematen gebroken waren. Wat hebben ze hem aangedaan? Hij was een dirigent!” Zijn stem breekt. “De vernietiging van de Oekraïense natie lijkt het enige motief.”

Volgens schilder Vereshchaka gaat dat Poetin niet lukken. “We hebben de vrijheid geproefd, niemand kan dat van ons afpakken”, zegt ze. Maar ze blijft wel vrezen voor haar leven. Toch is ze niet van plan te vertrekken. “Ik moet in Oekraïne blijven, alles in me opnemen en dat vertalen naar Oekraïense kunst in oorlogstijd.”