Inheemse filosoof: ‘Werk mee aan de ondergang van de westerse beschaving’

Op een doordeweekse avond eind juni zit de zaal in het Amsterdamse cultuurhuis Felix Meritis vol. Filosoof Milton Almonacid (1983) wordt geïnterviewd door de directeur van het Kunstfort bij Vijfhuizen tijdens een programma over de klimaatcrisis. De filosoof spreekt over het ineenstorten van systemen en betere relaties met de aarde. Als hij enthousiast begint over ‘het meewerken aan de ineenstorting van de huidige beschaving’, schuifelen zijn toehoorders ongemakkelijk op hun stoel.

Beschavingen laten instorten, dat klinkt radicaal. We moeten toch juist redden wat er te redden valt? Maar Almonacid wil onze manier van denken op de proef stellen. Is het wel zo radicaal wat hij zegt, of houdt hij ons vooral een spiegel voor? “Met mijn achtergrond is het niet zo moeilijk om te zien dat deze westerse benadering van de klimaatcrisis een koloniaal en eurocentrisch perspectief reproduceert”, aldus Almonacid.

‘Westers paradigma’

Milton Almonacid is hoogleraar geschiedenis en aardrijkskunde uit Temuco, een stad in Chili. Hij is verbonden aan de Universiteit van Kopenhagen, waar hij promoveert op onderwerpen als ‘dekolonisatie van kennis en geest’, ‘witheidstudies’, Latijns-Amerikaanse studies en niet-westerse verhalen en perspectieven. Hij woonde en studeerde jarenlang in Parijs en Kopenhagen, spreekt Engels en Frans, vliegt regelmatig intercontinentaal en geniet overal ter wereld van een biertje op het terras. Hij voelt zich onderdeel van een problematisch systeem, waar we allemaal deel van uitmaken.

Enkele weken na de avond in Felix Meritis heeft hij tijd om zijn provocerende voorstel van die avond verder uit te werken. Dat doet hij via Zoom, vanuit een snikheet Barcelona. Op de vraag of er in de toekomst nog seizoenen zullen bestaan, kijkt de filosoof enigszins gelaten. De volgende dag vliegt hij terug naar Chili, waar het winter is en de temperatuur hoog in de Andes de 32 graden bereikt.

Sinds 2017 werkt Almonacid, samen met universiteiten en culturele instellingen in Chili en Europa, aan onderzoeksprojecten over het ‘dekoloniseren’ van de academische wereld en het ontwerpen van ‘transitieparadigma’s’. Een paradigma is een manier om de werkelijkheid te zien en te begrijpen. Tijdens de Renaissance zijn we het westerse paradigma als universeel gaan zien, en zelfs als ‘beter’ dan dat van andere culturen: mensen van kleur en Inheemse1 volken werden als minder ontwikkeld gezien dan witte mensen. Het heeft nog steeds gevolgen voor de manier waarop we omgaan met het mondiale Zuiden en de planeet, zegt Almonacid.

Almonacid benadrukt dat dit paradigma tot op de dag van vandaag ook de ontwikkeling van (en het geloof in) de wetenschap en technologie beïnvloedt: “Men gelooft dat de mensheid altijd zal overleven. Het idee is: we zullen andere planeten veroveren, we zullen eeuwig leven, en als deze planeet verdwijnt zullen we ons gewoon blijven voortplanten op andere planeten met als argument dat we het leven moeten beschermen. Tegelijkertijd hebben we de natuur vernietigd voor ons voordeel. Dat is een zeer antropocentrische manier van denken. Het biedt een zeer beperkte definitie van het leven en heeft ons naar de klimaatcrisis geleid.”

Mapuche-perspectief

Almonacid hekelt de ‘groene transitie’; een zoektocht van voornamelijk rijke landen naar nieuwe grondstoffen in de hoop verdere klimaatschade te voorkomen. Een investering van veel energie en geld in mineralen en grondstoffen, zoals lithium, uit het mondiale Zuiden. Dit zorgt voor meer ecologische druk op die landen en meer mensenrechtenschendingen.

In juni van dit jaar schreef De Groene Amsterdammer over ‘opofferingszones’ in Chili en de rest van het mondiale Zuiden: onbewoonbare gebieden die onherstelbaar beschadigd worden ten behoeve van de ‘groene revolutie’ van het Westen. Almonacid: “We reproduceren het extractivisme van mensen, territoria en de natuur.” ‘Extractivisme’ is het op grote schaal ontginnen van natuurlijke rijkdommen voor de wereldmarkt. Het doet denken aan het bekende citaat van Einstein: ‘We kunnen onze problemen niet oplossen met dezelfde denkwijze die we gebruikten toen we ze creëerden.’

Om zijn eigen wetenschappelijke perspectief, gevormd door 16 jaar academische opleiding, te dekoloniseren, kijkt Almonacid naar zijn Mapuche achtergrond. De Mapuche zijn de oorspronkelijke bewoners van Chili en Argentinië2. Zij voeren strijd tegen de extractivistische industrieën op hun grondgebied. Hun perspectief, vertelt Almonacid, is gebaseerd op een reeks principes die voortkomen uit het observeren van de natuur, en natuurlijke cycli zoals seizoenen en perioden van groei en bloei, gevolgd door perioden van rust, verwelking en dood.

Almonacid: “De Mapuche kijken naar de natuur en zien haar natuurlijke orde en evenwicht, en ze begrijpen dat er niet zoiets bestaat als eeuwige groei. Er is geen sprake van een continue productie, want dat bestaat niet in de natuur. Je leeft volgens wat de natuur biedt. Als het evenwicht wordt verstoord, heb je de verantwoordelijkheid om het te herstellen.”

Almonacid ziet de ondergang van beschavingen als een terugkerend fenomeen waar de mensheid de afgelopen 12.000 jaar mee te maken heeft gehad, een natuurlijke cyclus: “Een beschaving ontstaat, bloeit en verdwijnt. Kijk naar het Romeinse Rijk, het Khmer-rijk, het Maya-rijk. Het duurde vijfhonderd jaar voordat het Romeinse Rijk instortte, maar in de geschiedenis zien we nu wel dat de cycli steeds korter worden.” Eerdere ineenstortingen werden allemaal gekenmerkt door verlies van natuurlijke hulpbronnen, economische onzekerheid, het verlies van politiek gezag en uiteindelijk burgerlijk geweld. Hoe de ineenstorting van de westerse beschaving eruit zal zien? Dat is onmogelijk te voorspellen, antwoordt Almonacid.

Omarm de ineenstorting

Almonacids pleidooi om niet bang te zijn voor een ineenstorting, maakte het publiek in Felix Meritis dus een beetje nerveus. Diezelfde avond hielden een gerenommeerd ecoloog en zijn echtgenote, beiden gespecialiseerd in ecologische ‘tipping points’, een gepassioneerd betoog over ecosystemen die onherstelbaar beschadigd zijn en een omslagpunt bereiken waarop geen terugkeer meer mogelijk is. We moeten er alles aan doen om dit te voorkomen, stelden zij.

Almonacid is bekend met die gedachte. “Met alle respect, maar deze kritieke omslagpunten zijn al lang bereikt in grote delen van de wereld (verwijzend naar de opofferingszones in het mondiale Zuiden, red.).” Er wordt wel veel gesproken over het veranderen van het paradigma, maar volgens Almonacid is er nog meer weerstand om onszelf echt te veranderen en onze westerse comfortabele omstandigheden en privileges op te geven. Dit raakt aan het bekende citaat dat wordt toegeschreven aan de cultuurcritici Fredric Jameson en Slavoj Žižek: ‘Het is gemakkelijker om je het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme.’

Almonacid: “We feliciteren onszelf met creatieve en innovatieve oplossingen die we ontwerpen om de klimaatverandering aan te pakken. En terwijl we beweren dat we de wereld van haar ineenstorting redden, gaan we ondertussen door met de vernietiging van de andere kant van de wereld. Voor mij komt dan het thema van de dood zo duidelijk naar voren. We hebben in het moderne denken het leven van de dood gescheiden. Maar als je naar de natuur kijkt, zie je duidelijk de rol die de dood speelt in deze natuurlijke orde der dingen. “Het voorstel om mee te werken aan de ineenstorting is dus op deze gedachte gebaseerd. Het betekent eigenlijk hetzelfde als samenwerken met de natuur.”

Het opnieuw introduceren van de dood in ons leven kan daarbij een innovatieve denkoefening zijn. Dood van ideeën, dood van infrastructuur, dood van salarissen. Dood van een beschaving. De nabijheid van de dood dwingt je om de feiten onder ogen te zien en te herkennen wat echt belangrijk is. Wat heb je echt nodig om te overleven en wat is echt belangrijk in je leven? Almonacid: “De klimaatcrisis is een enorme kans om de oneindige groei tegen te gaan. In plaats van als kikkers in een pan kokend water te blijven wachten, kunnen we ook actief meewerken aan die ineenstorting.”

Hoe kunnen we een destructief systeem dan laten instorten, vóórdat het ons de afgrond in sleurt. Dat lijkt vooral een gigantische uitdaging voor moderne, liberale democratieën en natiestaten, die gebouwd zijn op een extractivistisch-koloniale logica. Almonacid: “In mijn ogen is dit echt een kwestie van beleid, waarbij juist het gebrek aan een actieve planning van de ondergang van de westerse beschaving bijdraagt aan die ineenstorting.”

De vraag die niettemin blijft wringen is: in hoeverre zijn we bereid onze moderne comfortabele levensomstandigheden op te geven? Denk aan de opoffering van sociale zekerheid, een fulltimebaan, salarissen. Almonacid: “Daarmee kunnen we in potentie een extractivistische economie ontmantelen die mens en natuur onderdrukt met als bijkomend gevolg dat we niet meer meewerken aan de ecologische vernietiging. Bijdragen aan de ineenstorting is dus een uitnodiging om actief dingen anders te doen, en niet om niets te doen en maar af te wachten. Het is een oproep om samen te werken met de natuurlijke orde der dingen.”