Het dilemma van Indiase vissers in IDFA-film: rijk en vervuilend, of arm en duurzaam?

Een visser wandelt tijdens zonsopkomst langs de kust nabij de Indiase metropool Mumbai. Het is een sereen tafereel: dankzij de stand van de zon en het glinsterende zeewater oogt het bijna alsof hij over de branding glijdt. Documentairemaker Sarvnik Kaur toont in de openingsscène van Against the Tide een man die een bijzondere band heeft met de natuur.

Rakesh, zoals de visser heet, maakt deel uit van de Koli-kaste: in de buurt van Mumbai verdienen de Koli traditiegetrouw hun inkomen met visserij en landbouw. Hij vist op de wijze zoals zijn voorouders dat al deden. In de film is te zien hoe hij, op weg naar open zee, met zijn voet het roer bedient van zijn kleine boot. In de zee treft Rakesh niet uitsluitend vis, maar ook zeeën van plastic. Als hij terugkeert in de haven, azen de meeuwen op zijn vangst. Rakesh’ echtgenote scheidt de vangst van het plastic. Daarna worden de vissen tijdens een belachelijk drukke veiling verkocht.

Rakesh’ boezemvriend Ganesh, ook een Koli, onderhoudt zijn gezin eveneens met de visserij. Er is alleen een wezenlijk verschil tussen de twee hoofdpersonen uit deze documentaire: Rakesh is arm; en Ganesh is welgesteld. Rakesh is soms genoodzaakt om de schrale vangst van de dag met zijn vrouw en kind op te souperen, waardoor hij niets meer kan verdienen; Ganesh daarentegen is de trotse eigenaar van een vloot van grote vissersschepen met moderne apparatuur.

’s Avonds zoeken de twee elkaar regelmatig op om onder het genot van een drankje de dag door te nemen. Dat gebeurt meestal bij Rakesh, die in een soort getto woont. Rakesh woont op zijn beurt in een keurig appartement. Rakesh neemt een beetje voor zichzelf, en een beetje om van rond te komen; Ganesh vist de zee leeg. Rakesh is een idealist die vindt dat we bedachtzaam om moeten gaan met de aarde; Ganesh is het daarmee eens, maar zijn materialisme heeft toch de overhand. Het contrast tussen de levens van de twee kan niet groter. Tegelijkertijd symboliseren Rakesh en Ganesh het India van nu.

Nijpende kritiek op het kapitalisme

Kaur speelt in haar film veel met ironie: de rijkaard rijdt rond in een auto met de hastag #TheLastFishermanofBombay, terwijl eigenlijk het arme personage die titel zou verdienen. Zeker als je je realiseert dat Ganesh zich zelden bij zijn personeel op zee voegt; hij blijft liever aan wal. Maar als de vangst keer op keer tegenvalt, dan is hij gedwongen om toch met zijn mannen de zee op te gaan. Want: werken ze wel hard genoeg? Opvallend genoeg vraagt Ganesh zich niet af of hij ze wel genoeg betaalt.

Against the Tide is in die zin een nijpende kritiek op het kapitalisme dat mensen verblindt en dat de aarde vervuilt. De link die Kaur legt tussen Ganesh’ inhaligheid, massaconsumptie en milieuvervuiling is zeer pijnlijk. De documentairemaker zet de rijke visserman overigens niet uitsluitend neer als een hardvochtige zakenman. Rakesh wil niet, zoals Ganesh, in armoede leven. Hij heeft ook een groot hart. Zo biedt hij Rakesh financiële hulp als het slecht gaat met zijn baby. Dat is een pijnlijke scène: de ouderwetse visserij levert niet genoeg op voor medische zorg.

Kinderen spelen sowieso een belangrijke rol in de levens van de twee hoofdpersonen. Ze representeren de toekomst; het cyclische aspect van het vissersleven waarin de kinderen uiteindelijk voor de ouders zullen zorgen. Het wrange is echter dat Ganesh’ bedrijvigheid – het leegvissen van de oceaan – ervoor kan zorgen dat zijn kinderen (en die van Rakesh) over enkele decennia niets meer te eten zullen hebben waardoor zijn bloedlijn kan uitsterven.

Kaur focust in de film vaak op dat verlangen van de trotse vissers om kinderen te krijgen die later in hun voetstappen zullen treden. Zo is meermaals te zien hoe het kindje van Rakesh wordt onderworpen aan een serie rituelen die onderschrijven hoe belangrijk het is om onderdeel uit te maken van de Koli-gemeenschap. En gedurende de film blijkt dat Ganesh’ echtgenote zwanger is. ‘Moeder wees lief voor je kind’, wordt in de openingsscène al gezongen.

Tegen de stroom in

Rakesh is evenwel van mening dat de huidige generatie vissers een milieuvriendelijkere werkwijze moeten hanteren, zodat hun opvolgers überhaupt werk hebben. In gesprek met Ganesh zegt hij dat hij vindt dat zijn vriend de zeeën ‘leegplundert’. Daarnaast verbruiken de boten van Ganesh zo’n 3000 liter diesel in tien dagen, klaagt Rakesh. Ook dat is slecht voor het milieu. Ganesh pareert: ‘Maar wat ga jij doen aan die cyclonen?’

Die uitspraak is Ganesh’ ietwat lafhartige mentaliteit in een notendop. Hij verschuilt zich achter de gevolgen van klimaatverandering, die ook voor zijn vloot het vissen bemoeilijkt. Hij houdt vol dat je er toch niets aan kunt doen – aan de toenemende onstuimigheid op zee – in plaats van bij te dragen aan verandering. In tegenstelling tot Rakesh die wel – zoals de titel zo mooi suggereert – tegen de stroom in vaart, door op kleine schaal te vissen.

Documentairemaker Kaur was vast euforisch toen ze stuitte op haar hoofdpersonen. Als documentairemaker probeer je complexe problematiek begrijpelijk te maken. In negentig minuten toont ze een ontzaglijk probleem – hoezeer de industriële visserij als onderdeel van massaconsumptie het leven in de oceanen ruïneert – aan de hand van een laagdrempelig, contrastrijk voorbeeld: twee levens, twee klassen, twee vrienden, die min of meer tegenover elkaar staan.

En dan is het mooi als je dat kunt doen aan de hand van zulke mediagenieke personages die fungeren als metaforen voor het hedendaagse India: de rijke minderheid die het werk van de arme meerderheid verdringt – want Ganesh’ visserij zal er op den duur voor zorgen dat er voor Rakesh niets meer te vangen is. De film symboliseert bovenal dat India momenteel op een kruispunt staat: de lokroep van het kapitalisme moet plaatsmaken voor de lokroep van duurzamere activiteiten; het grootkapitaal moet plaatsmaken voor kleinschalige bedrijvigheid.

Dat zou, zo lijkt in de film de suggestie, een van de oplossingen voor het probleem kunnen zijn: men moet voor Rakesh’ leefwijze kiezen en die van Ganesh laten varen. India kan twee kanten op: tegen de stroom in, of met de stroom van het kapitalisme mee, en als je Kaur mag geloven dan moet het tij keren.