Docu ‘Mama Sranan’ is een overweldigend portret van Suriname

‘Ze zeggen dat dit nu mijn thuis is’, aldus de hoofdpersoon in Moeder Suriname in de openingsscène van de documentaire. Die begint in 1975, net na de Surinaamse onafhankelijkheid, als Fansi zich, zoals zoveel Surinamers destijds, bij haar familie in Nederland heeft gevoegd. Door haar slechte ogen kan Fansi nauwelijks kijken naar de televisie in haar nieuwe appartement. ‘Maar ik heb mijn eigen beelden van mijn land.’ Gezang weerklinkt terwijl ze herinneringen ophaalt aan haar jeugd; aan ‘de bomen, rivieren en mensen’.

In Mama Sranan/Moeder Suriname (2023) brengt auteur en documentairemaker Tessa Leuwsha op sublieme wijze de geschiedenis van Suriname tot leven. De Surinaams-Nederlandse Leuwsha (geboren in Amsterdam, sinds 1996 woonachtig in Suriname) gebruikt in haar film de levensloop van haar grootmoeder Fancelyne ‘Fansi’ Cummings (1905-1979) om de bijzondere historische ontwikkeling te tonen die het land de vorige eeuw doormaakte. Vanaf de periode nadat de slavernij werd afgeschaft tot kort na de onafhankelijkheid in 1975. Gaandeweg wordt Fansi ‘Moeder Suriname’, het symbool van een natie; van een cultuur; van een zekere gemeenschapszin.

Kolonisator speelt bijrol

Het is knap hoe Leuwsha, die haar film baseerde op haar eigen boek Fansi’s Stilte (2015), de geschiedenis van een land weet op te hangen aan één mensenleven. Het zien van Moeder Suriname is bovendien een zeer zintuigelijke ervaring: Leuwsha gebruikt ingekleurde archiefbeelden, dynamische voice-over en poëtische anekdotes om de kijker het kleurrijke en pijnlijke verleden van het land te laten zien. De voice-over, zangeres Denise Jannah, geeft met haar kalme stem op nadenkende wijze gestalte aan Leuwsha’s grootmoeder. De teksten, geschreven vanuit het perspectief van Fansi, komen van de hand van Leuwsha.

En Leuwsha vindt bij de ontroerende bespiegelingen telkens passende beelden. Zoals wanneer Fansi, die opgroeit in het dorpje Nickerie, vertelt over de ongeoorloofde relatie tussen haar witte (bakra) moeder en haar zwarte vader. Dan verschijnt een zwart jongetje in beeld dat van een bootje wordt getild; als een soort bitterzoete visuele metafoor voor hoe het is om verbannen te worden. Want Fansi’s ouders verdwijnen al snel uit haar leven. Leuwsha’s grootmoeder komt als ‘kweekje’ (een soort pleegkind) terecht bij Ma Louise. Daar krijgt Fansi te horen dat ze een halfbloed is. In de voice-over zegt Jannah op ontroerende wijze: ‘Hoe kan je bloed half zijn?’

Even verderop in de film is Fansi alweer een paar jaar ouder en wijzer. Ze omschrijft haar omgeving. Zo vertelt ze dat de dorpelingen van kleur gehoorzaamheid leren van de witte mensen. Fansi merkt op: ‘Wij die van hier zijn, en zij die van daar komen, uit Holland.’ De Hollanders werken, in tegenstelling tot Surinamers van kleur, nauwelijks. Fansi merkt vrolijk op: ‘Ik werk ook!’ Doordat Moeder Suriname is gefilmd vanuit het perspectief van een Surinaamse vrouw, speelt de Nederlandse kolonisator slechts een bijrol, grotendeels buiten beeld. Hoewel de impact van de kolonisatie wél voortdurend voelbaar is. In beeld en tekst.

Dwarsdoorsnede van twintigste-eeuws Suriname

Maar Leuwsha laat in haar film op effectieve wijze zien dat er een wezenlijk verschil is tussen de geschiedenis van Suriname en die van Nederland. Zij focust zich vooral op Surinaamse tradities, op de verschillende culturen. Onder meer door Fansi op melancholische wijze te laten vertellen over haar land. Zo prevelt Jannah over ‘halmen die zachtjes waaien in de wind’. Als Fansi eenmaal naar Paramaribo verhuist, verzucht ze hoe heerlijk palm-. tamarinde- en mahoniebomen ruiken als het heeft geregend. Archiefbeelden van de Surinaamse hoofdstad maken zulke scènes bijna tastbaar. Dat ligt onder meer aan de textuur van het archiefmateriaal.

De beelden zijn opgepoetst maar korrelig, en spreken letterlijk tot de verbeelding. Leuwsha toont Suriname zoals je het land nog nooit hebt gezien. Dan is er de spreekwoordelijke textuur van de tekst, die een symbiose vormt met de beelden. En ten slotte de wijze waarop Jannah Fannies observaties uitspreekt. Jannahs Fansi is een vrouw die niet wordt gedreven door rancune. Ze is haar hele leven onbevangen en lucide naar de wereld blijven kijken. Maar ze was áltijd kritisch. ‘Alles van ons gaat altijd naar het buitenland’, beklaagt ze zich onder beelden van mijnen die worden leeggeplunderd.

‘We werken en werken en toch blijven we mieren’, verkondigt Fansi even later vastberaden. Al haar arbeid lijkt voor niets – ze wil bevrijd worden van het koloniale juk. Politici zoals de antikoloniale schrijver Anton de Kom en de Surinaamse premier Jopie Pengel passeren vervolgens de revue: mannen die zouden bijdragen aan de veranderingen die in Suriname zouden plaatshebben. Ook toont Leuwsha vrolijkere aangelegenheden, zoals wanneer tijdens Koninginnedag schaafijs wordt geserveerd, of wanneer Surinaamse volksliedjes worden gezongen. Moeder Suriname is in die zin een onvervalste dwarsdoorsnede van Suriname in de twintigste eeuw.

Het ontroerendste moment in de film is misschien wel wanneer de spreekwoordelijke Mama Sranan (Fansi) terugdenkt aan haar eigen moeder. Jannah zegt op subtiele wijze: ‘Denkt ze ook aan mij?’ En: ‘Als ik haar aan wil raken, dan lost ze op.’ Die laatste frase is misschien wel tekenend voor hoe onze herinneringen soms vervagen. Soms heb je een hulpmiddel nodig om de geschiedenis tot leven te wekken, zoals een documentaire. Zodat je het verleden weer helderder kunt zien. Moeder Suriname is hiervan een uitgelezen voorbeeld. Leuwsha’s geesteskind is zonder twijfel een overweldigend historisch document van Suriname.