Wat is echt ‘links’? (En is ‘progressief’ hetzelfde?)

Het is 1984 en in het Verenigd Koninkrijk kondigt de conservatieve premier Margaret Thatcher massale bezuinigingen aan. De koolmijnarbeiders, die dreigen hun werk te verliezen, komen in verzet. Ze vinden onwaarschijnlijke medestanders. Vanuit de lhbti+-beweging wordt de actiegroep Lesbians and Gays Support the Miners opgezet. Wanneer de beweging gevraagd wordt waarom ze de mijnbouw steunen, verklaren ze: “De koolmijnwerkers graven naar kool, dat wordt gebruikt voor brandstof, waarmee elektriciteit wordt gemaakt, waarop onze discolampen draaien.”

Dat die steun ook andersom nodig was, werd niet veel later duidelijk. In 1988 voerde Thatcher Section 28 in: scholen mochten niet meer over homoseksualiteit praten. Alhoewel mijnwerkers conservatieve opvattingen over queer relaties hadden, vormden zij toch een belangrijk onderdeel van het protest. De mijnwerkers wezen naar hoe de overheid hun eigen beweging onderdrukte. Als gemarginaliseerde groep kan je zomaar de volgende zijn.

“Het voorbeeld van de homobeweging en de mijnwerkers laat zien dat links elkaar vindt op zeggenschap”, vertelt Jelle de Graaf, activist en een van de medeoprichters van de*beweging. Het collectief, dat sinds juli dit jaar bestaat, verenigt actiegroepen aan de linkerkant van het politieke spectrum. “Zeggenschap betekent dat iedereen zijn eigen leven moet kunnen vormgeven, van een leefbaar inkomen tot je partner liefhebben”, legt hij uit.

Dak boven je hoofd, eten op je bord

“Weinig verdienen en een torenhoge huur perkt vrijheid in”, stelt Hannah van Binsbergen. Ze is journalist en hoofdredacteur bij de Nederlandse tak van magazine Jacobin. Het linksgeoriënteerde tijdschrift bestond al in de VS, maar heeft sinds dit jaar ook een Nederlandse versie. “Als iemand weet dat die ontbijt, lunch en avondeten kan betalen, dan ontstaat er ruimte voor zelfontplooiing”, legt ze uit, “Links betekent een dak boven je hoofd en eten op je bord.”

Van Binsbergen ziet in Nederland steeds meer mensen afglijden van de middenklasse naar de onderlaag. “Tien jaar geleden kon iemand met een laag inkomen makkelijk rondkomen”, vertelt ze, “maar die tijden zijn voorbij.” Het Centraal Planbureau berekende dat volgend jaar bijna een miljoen Nederlanders arm zal zijn.

Linkse politiek moet volgens Van Binsbergen gaan over basisbehoeftes. “Dat kan van alles betekenen”, zegt ze. “Het is belangrijk voor links om niet een definitie vanuit de bureaucratische torenkamer op te leggen, maar om te luisteren naar wat er in gemeenschappen speelt.” Als voorbeeld haalt ze de protesten in de jaren 80 in Velsen-Noord aan. “In die regio werd radioactief afval gedumpt. Bewoners konden niet meer veilig wonen, en dus blokkeerden ze massaal de wegen.” Hun protest had succes, én de overheid onderzocht naar alternatieve plekken om het afval te dumpen.

De strijd voor bestaanszekerheid overbrugt de verschillen rondom identiteit vindt Van Binsbergen. “Rechtse politici zetten groepen tegen elkaar op,” vertelt ze. Ze wijst naar de 80.000 sociale huurwoningen die zijn verkocht tussen 2014 en 2020. “Nu er lange wachtlijsten zijn, geven rechtse politici statushouders de schuld.”

Ook ziet ze dat mensen die bijvoorbeeld bi-cultureel of genderdivers zijn, extra baat hebben bij verhoging van het minimumloon. Het Sociaal Cultureel Planbureau liet zien dat 52 procent van de trans mensen een laagbetaalde baan hebben. En volgens het Centraal Planbureau verdienen mensen met een migratieachtergrond gemiddeld 30 tot 40 procent minder dan witte mensen, bijvoorbeeld door vaker praktisch geschoold werk te moeten doen.

Links is niet altijd progressief

“De laagste gemene deler voor links is het streven naar gelijkwaardigheid”, vertelt politicoloog Armèn Hakhverdian. Welke thema’s benadrukt worden, verschilt per politieke stroming. “Aan de ene kant staat de Socialistische Partij”, verklaart hij. “Zij zijn voor hogere lonen en meer sociale huurwoningen, maar zien minder in vrijer migratiebeleid.” Dan zijn er volgens Hakhverdian Groenlinks/PvdA stemmers, zowel progressief over identiteit en klimaat als economisch links georiënteerd. “Aan de andere kant van links, worden de sociaalliberalen geplaatst”, vervolgt hij, “Op cultureel vlak zijn ze vóór lhbti+-rechten en klimaatbeleid, maar tegelijkertijd geloven ze dat de economie overgelaten moet worden aan de vrije markt.” Vertaald naar partijpolitiek is dat D66. Die laatste wordt links genoemd omdat ze progressief zijn. Is dat terecht?

“Links moet je van progressief scheiden”, aldus Hakhverdian. Anders dan links, gaat progressief niet over ongelijkheid maar over vooruitgang in de maatschappij. Het staat tegenover conservatisme, wat de samenleving wilt behouden zoals het is. “Onderwerpen waar progressieve politiek zich hard voor maakt zijn culturele identiteit, migratie en lhbti+-rechten”, legt Hakhverdian uit, “terwijl links zich bezighoudt met economische thema’s zoals het minimumloon.” In de politicologie is dit onderscheid in het leven geroepen om de complexere realiteit te vangen. Volgens Hakhverdian worden er steeds meer onderwerpen aan de politieke agenda toegevoegd, zoals klimaat en migratie.

Dat progressief met links door de war wordt gehaald, komt volgens Hakhverdian door de evolutie van links. “Vraag je aan een ouder iemand waarom ze op links stemmen, zeggen ze de economie”, vertelt hij, “terwijl een millennial of gen-z’er vaker identiteit of klimaat belangrijk vindt.” Hij ziet dat links een containerbegrip is geworden. “Veertig jaar geleden was het een makkelijke manier om discussies met elkaar aan te gaan. De ander wist meteen waar je stond.” Inmiddels zorgt dat volgens Hakhverdian alleen maar tot verwarring, ook bij de kiezer.

D66 en SP

Onderzoek van I&O Research uit 2020 laat zien dat Nederlanders economisch linkser zijn geworden ten opzichte van tien jaar eerder. Stemmers vinden een hoger minimumloon belangrijker, en zien minder in rechtseconomisch beleid zoals lage belastingen voor pandjesbazen en de hypotheekrenteaftrek.

Maar economisch links won niet. De linksgeoriënteerde stemmer trok naar de sociaalliberale partij D66, die in de Tweede Kamer groeide van 15 naar 24 zetels. Een op de vijf stemmers van D66 kozen de verkiezing ervoor nog voor de Partij van de Arbeid, GroenLinks of de SP, die partijen verloren juist aan stemmers.

Voor De Graaf is D66 niet links, vanwege hun economische opvattingen. “D66 komt misschien wel voor minderheden op, maar niet voor mensen met een uitkering”, vertelt hij. “Juist linkse partijen hebben als fundamentele ideologie dat iedereen het beter krijgt.” Naar de Socialistische Partij kijk De Graaf anders. Partijleider Lillian Marijnissen zei deze zomer in de podcast Waanzinnig Land niets met ‘woke’ oftewel progressieve politiek te hebben. Ze vond dat ‘identiteitdenken’ te veel verdeeldheid zaait.

“De visie van Lillian Marijnissen is ‘in de basis’ een solide economische agenda,” stelt De Graaf. “Ook wil ze meer zeggenschap leggen bij de onderklasse, en op die manier racisme bestrijden.” De denkstap die Marijnissen maakt over woke als afleiding, vindt hij daar niet in passen. “Ik denk dat het meer vanuit partijstrategie komt,” legt hij uit. “Om kiezers die nu op extreemrechtse partijen stemmen te winnen.”

Hakhverdian wil af van containerbegrippen zoals ‘links’ en ‘progressief’. “Het ontdoet je van de verantwoordelijkheid om je in de daadwerkelijke standpunten van partijen te verdiepen,” vindt hij. Hakverdian ziet liever politieke partijen ingedeeld naar stemgedrag in de Eerste en Tweede Kamer. Dan is D66 ook bij midden-rechts te plaatsen. “De afgelopen veertig jaar heeft D66 altijd in een coalitie met de VVD gezeten,” observeert hij, “Dat D66 de VVD blijft vasthouden, zegt iets over de ideologie van die partij.”

“Nieuwkomers in de politiek zoals de Boer Burger Beweging moet je niet in links of rechts indelen”, adviseert Hakhverdian. “Het beste kan je aan Caroline van der Plas vragen wat ze van een hoger minimumloon en klimaatbeleid vindt.”