Vooral moslims zijn de dupe van ‘neutraal’ anti­terreur­beleid

Officieel heet het het ‘gedeeltelijk verbod op gezichtsbedekkende kleding’, maar de meeste mensen kennen het als het ‘boerkaverbod’. Het verbiedt burgers sinds 2019 gezichtsbedekkende kleding te dragen in overheidsgebouwen, het openbaar vervoer, onderwijs- en zorginstellingen. Volgens Rijksoverheid geldt dat bijvoorbeeld voor ‘een integraalhelm, een bivakmuts of een nikab’. “Maar volgens mij is nog nooit iemand gearresteerd voor het dragen van een integraalhelm”, zegt antropoloog Martijn de Koning, wiens onderzoeksgebied islam in Europa, overheidsbeleid, islamofobie en activisme onder moslims is.

De Koning kent wél gevallen van mensen die met een boerka de toegang tot het openbaar vervoer werd geweigerd, staande gehouden werden in een park of geen aangifte konden doen bij het politiebureau. Het verbod is volgens hem dan ook specifiek en exclusief voor moslims in het leven geroepen. “Door die bivakmuts en integraalhelm lijkt het een algemene wet voor iedereen, maar de discussies vooraf gingen altijd over de boerka en de nikab, wat in Nederland maar een paar honderd vrouwen betreft. PVV-leider Wilders kwam al in 2005 met een eerste voorstel voor deze wet en de PvdA heeft de kwestie daarvoor in 2000 al aan de orde gesteld in een Kamerdebat. Het ging altijd alleen over de boerka en nikab.”

‘Know your muslim’

Er zijn meer wetten (en wetsvoorstellen) die neutraal geformuleerd zijn, maar in de praktijk vooral op moslims van toepassing (zouden) zijn. Zo ligt er sinds 2020 een voorstel voor de ‘Wet transparantie maatschappelijke organisaties’ (Wtmo), die maatschappelijke organisaties zou verplichten om donaties van ten minste 4500 euro openbaar te maken als die van buiten de EU afkomstig zijn. In het wetsvoorstel wordt slechts gesproken van het ‘tegengaan van ongewenste beïnvloeding’, maar de Raad van State voert het voorstel terug op ‘geruchten over financiering en beïnvloeding van islamitische scholen vanuit het buitenland’. Daarom zouden in de praktijk vooral moskeeën onder de loep komen liggen van de politie, gemeente, overheid en inlichtingendiensten, denkt De Koning.

Ook banken houden moslims extra in de gaten. Zij hebben een systeem waarmee ze informatie van klanten verzamelen onder de noemer ‘know your customer’. De Koning noemt dit op zijn beurt juist ‘know your muslim’, omdat banken en overheidsinstellingen als gemeente en politie volgens hem continu bezig zijn met kennisvergaring over moslims, onder het mom van veiligheid. “Overheidsinstanties zoals de politie, NCTV, AIVD en de gemeente willen continu weten wie wat doet. De politie werkt met opsporings- en signaleringslijsten [lijsten met mensen die dringend door de politie worden gezocht, red.]. De politie deelt de lijsten met andere organisaties, zoals Europol, maar stel dat de Nederlandse politie je van die signaleringslijst afhaalt, dan kun je bijvoorbeeld nog steeds op een andere lijst staan. Je wordt niet automatisch van die lijst gehaald en daar krijg je last mee als je naar het buitenland gaat. Ze kunnen je op het vliegveld in de cel zetten of terugsturen.”

Dat overkwam een 32-jarige Marokkaanse Nederlander uit Tilburg in 2022, toen hij samen met zijn zwangere vrouw een rondreis door Turkije wilde maken. Bij de Turkse grens kreeg hij te horen dat hij op een signaleringslijst staat en een inreisverbod heeft. Hij is inmiddels van de Nederlandse lijst af, maar Interpol deelde zijn gegevens met 17 andere landen. Een woordvoerder van de politie geeft in een schriftelijke reactie aan OneWorld aan dat ze niet kan uitsluiten dat er ‘personen zijn die onterecht gesignaleerd zijn’ en dat ze geen cijfers heeft van hoe vaak dit gebeurt. Volgens de Wet politiegegevens (Wpg) kan iedereen een verzoek tot inzage doen over de verwerking van diens persoonsgegevens.

Ondertussen gaat het surveilleren van moslims volgens De Koning door. “We hebben in Nederland lange tijd als beleid gehad dat we in ‘de haarvaten van de samenleving moesten zitten’. Dat begon rond 2004 na de moord op Theo van Gogh, maar met name in 2014, 2015 en 2016 betekende het dat in de praktijk de wijkagent, maatschappelijk werkers, leerkrachten en jongerenwerkers werden ingezet als voelsprieten van het anti-radicaliseringsbeleid. Zij moesten signalen van radicalisering doorgeven aan de NCTV, blijkt uit onderzoek van de Vrije Universiteit in Amsterdam.” De NCTV is de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid.

Risicoprofielen

Een andere wet waar islamitische burgers bovengemiddeld last van kunnen ondervinden is de ‘Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme’ (Wwft). Sinds 2008 verplicht de overheid banken en andere financiële instellingen om al hun klanten te onderzoeken en alle banktransacties te monitoren op risico’s op witwassen en terrorisme. Doen zij dat niet, dan kunnen er flinke boetes volgen. ING, ABN AMRO en de Rabobank overkwam dat al. De bedragen variëren van een half miljoen tot honderden miljoenen euro’s. Criminoloog Tasniem Anwar is kritisch op de wet. “Banken zijn geen opsporingsdiensten of politie. Zij hebben geen expertise om veiligheidsdreiging op te sporen.”

Anwar deed onderzoek naar terrorismefinanciering: het steunen van een terroristische organisatie of een lid daarvan met geld of andere middelen. Banken verwerken dagelijks miljoenen transacties en om die in de gaten te houden gebruiken ze risicomodellen die zoeken naar afwijkende patronen. De richtlijnen voor risicomodellen opgesteld door de ‘Financial Action Task Force’, een internationale organisatie met als doel het voorkomen en bestrijden van witwassen, de financiering van terrorisme en de financiering van massavernietigingswapens. Anwar legt uit hoe ook deze wetgeving zich bovengemiddeld tegen moslims keert: “Alle banken hebben lijsten met landen die risicovol worden geacht, vaak landen uit het Midden-Oosten, omdat de overheid vindt dat die landen hun zaakjes niet op orde hebben. Maar er staan ook sectoren als de gokindustrie en goede doelen op.”

Dat kan in de praktijk vervelende gevolgen hebben, op individuele en internationale schaal. In Syrië zijn humanitaire organisaties aan het werk die veelal afhankelijk zijn van donaties via banken. Volgens Anwar ondervinden zij last van de risicomodellen, net als burgers die door banken gezien worden als risicovol: “De controles worden intensiever, dat betekent dat je bijvoorbeeld vaker vragen moet beantwoorden van je bank over de reden en ontvanger van de transactie, en of het eenmalig is. Ze kunnen je transactie bevriezen tot je meer informatie geeft.”

In april 2023 trok de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, Rabin Baldewsingh, al aan de bel over ‘structurele discriminatie’ van moslims door banken als gevolg van de wet. Baldewsingh verwees onder meer naar een onderzoek uit 2022 naar aanleiding van het toeslagenschandaal, waaruit bleek dat geld schenken aan een moskee  – wat vooral tijdens de ramadan niet ongebruikelijk is – ertoe kon leiden dat iemand op de fraudelijst van de Belastingdienst kon belanden. Baldewsingh zei te vrezen voor ‘een nieuw toeslagenschandaal’.

Het is in de praktijk lastig voor banken om te monitoren of het bij een transactie om terrorismefinanciering gaat, omdat het om zowel grote als kleine bedragen gaat. Het kan geld uit het criminele circuit zijn, maar ook gewoon uit salaris. Anwar: “Banken – of de algoritmes – kijken naar ‘risicoprofielen’ en we hebben allemaal bij de toeslagenaffaire gezien wat daarvan de risico’s zijn. Veel van deze processen zijn geautomatiseerd, wat ze een zweem van objectiviteit geeft, omdat een algoritme de berekening maakt. Maar zeggen dat een hele regio verdacht is, is gewoon racistisch en oriëntalistisch.”

Op de vraag van OneWorld of de NCTV op de hoogte is van het feit dat deze wetgeving moslims bovengemiddeld treft en of daar iets tegen wordt ondernomen, verwijst de woordvoerder naar het ministerie van Financiën en de banken zelf. In voorjaar 2023 liet de minister van Financiën aan de Tweede Kamer weten dat De Nederlandsche Bank (DNB) gaat onderzoeken of banken voldoende doen om discriminatie van moslims te voorkomen.

Koloniale monitoring

Volgens Anwar gaat het monitoren en surveilleren van moslims terug tot in het koloniale verleden, toen Nederland de islamitische bevolking van toenmalig Nederlands-Indië in de gaten hield om te weten in hoeverre ze een bedreiging waren voor het koloniale bestuur. Anwar ziet dat mechanisme ook terug in de opstelling van Frankrijk tijdens de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog (1954-1962): Frankrijk hield geldstromen van Algerijnen in de gaten om te achterhalen of zij wellicht sympathie voelden voor de dekoloniale zaak.

Na de aanslagen op 11 september 2001 versmolt het immigratiebeleid met het antiradicaliseringsbeleid, zegt Martijn de Koning. Volgens De Koning voerde de overheid toen een uitbreiding van regelgeving uit. “Gemeenten en zorginstellingen mochten opeens persoonsgegevens vrijgeven, wat voorheen niet toegestaan was. Naar wie de gegevens gingen, is niet duidelijk, maar we kunnen denken aan inlichtingendiensten en jeugdzorg. Mensen uit het Midden-Oosten, Noord-Afrika en sommige Aziatische landen krijgen een visumbeperking en moeten extra checks ondergaan. Ik hoor deze verhalen uit eerste hand. Mensen die dit meemaken weten mij te vinden omdat ze weten dat ik hier al vier jaar onderzoek naar doe.”

Het is een mechanisme dat volgens De Koning heel specifiek moslims treft. “Dat hele terrorismevertoog is ontstaan na aanslagen door moslims. We hebben niet zulk beleid gekregen na aanslagen van extreemrechts in Christchurch in Nieuw-Zeeland of de aanslag op een moskee hier in Nederland zeven jaar terug in Enschede.”

Is er niets wat islamitische individuen en organisaties ertegen kunnen ondernemen? Volgens Anwar is dat in het geval van discriminatie door banken lastig, omdat banken geen reden hoeven op te geven om je te weigeren als klant. “Je zou kunnen eisen dat er meer transparantie van banken komt. Want ondertussen stijgen de kosten van onze betalingsrekening door al die controles die banken moeten doen. Het structureel aankaarten van het probleem via de juridische weg is nog niet gebeurd.” Daarom richtte Muslim Rights Watch Nederland (MRWN) in 2022 een meldpunt op voor ‘slachtoffers van profilering door banken’. De organisatie zegt collectief in actie te willen komen.

Het valt De Koning op dat de overheid steeds meer transparantie van de burger eist zonder daar zelf transparantie tegenover te zetten. “De overheid kan allerlei discriminerende maatregelen invoeren, zoals etnisch profileren in de toeslagenaffaire , zonder dat dat al te grote consequenties voor instanties en ambtenaren heeft. ” De Koning vindt het zichtbaar maken van dat soort praktijken de beste manier om ertegen in het geweer te komen. “Je moet als het ware de loep omkeren en bekendmaken wat de overheid doet. De fundamentele vraag is dan: hoe willen we dat de overheid met ons omgaat?”