Zionisme was altijd al koloniaal en geweld­dadig (zeiden zionisten zelf)

Joodse organisaties die kritisch zijn op Israël, zoals Erev Rav, noemen zichzelf ‘antizionistisch’. Hamas noemt Israël de ‘zionistische entiteit’, en vele Europese regeringen stellen antizionisme gelijk aan antisemitisme, terwijl een VN-resolutie uit 1975 zionisme juist definieert als een vorm van racisme. Wat houdt zionisme precies in? En hoe heeft het zich historisch ontwikkeld?

Wanneer ontstond het zionisme?

Het zionisme is een politieke beweging die eind 19e eeuw opkwam in Oost-Europa. De grondlegger van het zionisme is Theodor Herzl (1860-1904), een Joodse Oostenrijkse journalist die het eerste zionistische congres organiseerde in Bazel in 1897. Een jaar eerder was zijn pamflet De Joodse staat verschenen, over de noodzaak voor een Joodse staat als antwoord op het antisemitisme waar Joden in Europa al eeuwen mee werden geconfronteerd. Op het congres in Bazel werd zionisme geformuleerd als ‘het streven naar een tehuis1 voor het Joodse volk in Palestina’, dat op dat moment een provincie van het Osmaanse rijk was.

Herzl opperde behalve Palestina ook Argentinië als locatie voor de nieuwe staat, maar velen voelden het meest voor Palestina, dat als historisch thuisland werd gezien. Het woord ‘zionisme’ komt van Zion, de naam van een heuvel vlak buiten het oude Jeruzalem, en werd op het congres geopperd door de Weense filosoof Nathan Birnbaum (1864-1937). Birnbaum zelf zou trouwens niet heel lang zionist blijven; kort na ‘Bazel’ maakte hij zich hard voor een duurzaam Joods leven in de diaspora.

Als beweging was het zionisme op dat moment niet uniek: in deze periode ontstonden in Oost-Europa veel nationalistische bewegingen van mensen die een eigen staat wilden oprichten voor hun eigen etnische groep, met een gedeelde taal, territorium en cultuur. Het zionisme verschilde vooral van de rest doordat het die staat búiten Europa wilde oprichten. Volgens zionisten was het voor Joden namelijk te gevaarlijk om in Europa te blijven: ze werden er beschimpt en als zondebok gezien voor sociale problemen als migratie en economische ongelijkheid.

In het oosten van Europa raasden pogroms door Joodse wijken; invallen door de plaatselijke bevolking waarbij vele Joden omkwamen. Overlevenden sloegen vaak op de vlucht. In het westen genoten Joden op papier dezelfde rechten als christelijke landgenoten, maar ook daar heerste wantrouwen en antisemitisme. Dat kwam tot een kookpunt in 1894, toen in Frankrijk de Joodse legerofficier Dreyfus onterecht beschuldigd werd van spionage voor Duitsland. Voor Herzl, die als journalist verslag deed van het proces, was het de aanleiding De Joodse staat te schrijven, waarin hij concludeerde dat er geen toekomst voor Joden was in Europa.

Nergens thuis

“Het zionisme probeert antisemitisme op te lossen door Europese Joden te verplaatsen naar het Midden-Oosten”, vertelt Sai Englert, universitair docent Midden-Oostenstudies aan de Universiteit Leiden. “Zionisme was een poging om een oplossing te vinden op modern antisemitisme zonder zijn oorsprong in Europees racisme in vraag te stellen.” Dit ‘moderne antisemitisme’ kwam voort uit rasdenken, dat Joden als wezenlijk andere mensen afschilderde dan andere Europeanen. Zelfs al bekeerde je je tot het christendom, je zou altijd Joods bloed hebben.

Joden waren als het ware de ‘onassimileerbare Ander’ van de natiestaat: nergens thuis, overal te gast. Of zoals de Russisch-Poolse zionist Leon Pinsker (1821-1891) het verwoordde in zijn pamflet Auto-emancipatie (1882): ‘We moeten ons verzoenen met het idee dat alle andere naties (…) ons voor altijd zullen afwijzen.’

Christelijk zionisme

Anders dan veel mensen nu denken, was het zionisme van oudsher niet uitsluitend een Joodse beweging. Tot aan het einde van de Tweede Wereldoorlog kon het zelfs op weinig Joodse steun rekenen. Englert: “Vanaf het begin was zionisme ook een idee van Europese protestanten. In het Verenigd Koninkrijk was het idee van een Joodse staat in Palestina populair als enerzijds de vervulling van Bijbelse voorspellingen, en anderzijds als een manier om de Joodse bevolking uit Europa te krijgen.” Sommige christenen geloofden dat Jezus terug zal keren op aarde als alle joden weer in Palestina wonen. Ook vandaag de dag zijn niet Amerikaanse Joden, maar Amerikaanse christenen de belangrijkste achterban van het zionisme in de VS.

Toch was wijdverbreid antisemitisme in de begindagen evengoed een belangrijke motivatie om het zionisme te steunen. Lord Arthur Balfour (1848-1930), vooral bekend van de Balfour-verklaring (1917) waarin het Verenigd Koninkrijk verklaarde een Joodse staat in Palestina (Een onderdeel van Britse en Franse plannen om het Osmaanse rijk te verzwakken tijdens de Eerste Wereldoorlog) te steunen, was in 1905 premier toen het land zijn eerste anti-immigratiewet aannam, met als doel Joodse vluchtelingen buiten de deur te houden. Zionisme en Europees antisemitisme gingen zo vanaf het begin hand in hand.

De aanhoudende Nakba

Na de Holocaust kwam het oprichten van een Joodse staat in sneltreinvaart. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was twee derde van het Europese jodendom uitgeroeid. Overlevenden wilden vaak niet terugkeren naar hun geboorteland, dat hen in de steek had gelaten of actief de kampen in had gejaagd. Zionisten moedigden deze mensen aan te migreren naar Palestina, om de komst van een Joodse staat te bespoedigen.

Joodse immigratie loopt sindsdien als een rode draad door de geschiedenis. Onder leiding van Israëls eerste premier David Ben-Gurion (1948-1964) kwamen veel Arabische en Europese Joden naar Israël. Het was zijn regering die in 1950 de ‘Wet op Terugkeer’ introduceerde, die Joden en mensen met minstens één Joodse ouder het recht gaf zich te vestigen in Israël met Israëlisch staatsburgerschap.

“Het probleem van het zionistische streven zit in het element ‘in Palestina’”, vertelt de Nederlands-Palestijnse politiek wetenschapper Radi Suudi. “Dat land was niet leeg. Er woonde al een Arabische bevolking die tot eind december 1947, een halfjaar voor de stichting van de staat Israël, nog twee derde van de bevolking in Palestina vormde en 90 procent van de particuliere grond bezat.” Toen Arabische landen het Britse verdelingsplan tussen Israël en Palestina afwezen, brak in 1948 oorlog uit tussen Israël en de omringende landen. Tijdens deze oorlog zuiverden zionistische milities rond de 750 duizend Palestijnen van het gebied dat later Israël zou heten, om een Joodse meerderheid te bereiken in Israël. Deze etnische zuivering heet de Nakba.

Na de Zesdaagse oorlog in 1967, waarin Israël onder andere Jeruzalem, de Westoever en de Gazastrook bezette, versoepelde Israël de wet op terugkeer zodat ook individuen met maar één joodse grootouder, en hun echtgenoten, in aanmerking komen voor Israëlisch staatsburgerschap, Hierdoor konden vooral veel Joodse Russen makkelijker naar Israël emigreren. Voorheen was dat vaak niet mogelijk, doordat ze niet makkelijk konden aantonen dat ze Joods waren.

In de jaren 90 kwamen ook Joodse Ethiopiërs naar Israël, door politieke onrust in eigen land en geheime operaties van het Israëlische leger. Al deze groepen vluchtelingen hadden bij aankomst weinig connectie met de zionistische idealen van de pioniers voor de Tweede Wereldoorlog, maar hun nakomelingen maken ondertussen wel het grootste deel van de bevolking uit. Meer dan 75 jaar later wonen er ongeveer 7 miljoen Palestijnen en evenveel Joden in Israël en de Palestijnse gebieden.

Voor de Palestijnen maakt het intussen natuurlijk weinig uit wie de bezetter precies is. Voor hen komt het zionisme en het beleid van Israël neer op onteigening, verlies en ballingschap. Palestijnse denkers en hun sympathisanten spreken daarom van de ‘aanhoudende Nakba’, om aan te geven dat de etnische zuivering van Palestijnen niet in 1948 begon en eindigde, maar sindsdien gestaag doorzet. Suudi: “Een staat met een Joodse meerderheid handhaven kan dan alleen maar door middel van geweld.”

Kolonialisme

Het zionisme bevatte vanaf het begin ook een koloniaal element. Joden moesten elders een veilig heenkomen zien te vinden, wat betekende dat de oorspronkelijke bevolking van die plek ruim baan moest maken voor Joodse immigratie. Englert: “Vandaag de dag voert men hoog oplopende discussies over of zionisme een vorm van kolonialisme is, terwijl zionisten zelf tot aan de jaren 60 zichzelf met gemak als een koloniale beweging omschreven.” Ook de vroege zionist Ze’ev Jabotinsky (1880-1940) wond geen doekjes om het gewelddadige karakter van het zionisme. Hij schreef in zijn essay De ethiek van de ijzeren muur (1923): ‘[W]e proberen een land te koloniseren tegen de wil van de bevolking, met andere woorden, met geweld.’

Verdedigers van de staat Israël opperen vaak dat het land geen kolonie kan zijn omdat er geen moederland is waar Israël een kolonie van is, zoals Nederland het moederland van Surinaamse en Indonesische kolonisten was. Maar dat is volgens de meeste onderzoekers naar vestigingskolonialisme een misvatting. Er bestaan vele vestigingskolonies waarbij kolonisten geen sterke band meer onderhouden met een moederland. Denk aan de VS, Brazilië, Australië of Zuid-Afrika. Israël verschilt vooral van deze landen in de millennialange historische en religieuze connectie die vele Joodse zionisten voelen met het land.

Volgens Englert is de band tussen zionisme en kolonialisme zonneklaar: “Joodse zionisten hadden het rasdenken uit Europa zozeer geïnternaliseerd dat ze antisemitische ideeën over de vreemde – en inferieure – aard van Joden overnamen. De enige manier om het probleem aan te pakken was Europa te verlaten en Europese belangen in het Midden-Oosten te behartigen.” Of zoals Herzl schreef in zijn pamflet de Joodse staat (1896), door ‘een bruggehoofd van Europa naar Azië’ te vormen.

Beide kanten van dezelfde munt

Doordat Israëli’s zowel dader als slachtoffer van de geschiedenis zijn, raken discussies over het zionisme snel verhit. En doordat de grondaanname van het zionisme is dat Joden alleen veilig zijn als ze een meerderheid vormen in een eigen staat, klinkt elke kritiek op het bestaan van een Joodse staat al snel als een existentiële bedreiging voor Joden. Terwijl het zionisme op zichzelf evengoed een existentiële bedreiging vormt voor Palestijnen.

Zo zijn Joodse zelfbeschikking en kolonisatie van Palestina als het ware twee kanten van dezelfde munt, zegt Suudi: “En het probleem van een munt is dat je niet beide kanten tegelijk kunt zien. Sommigen zien alleen wat de Palestijnen is overkomen, anderen alleen de Joodse verschoppelingen die na de Tweede Wereldoorlog een land nodig hadden waar ze veilig waren. Maar niemand heeft mij in al die jaren kunnen uitleggen waarom de Palestijnen degenen zijn die de prijs moesten betalen voor Joodse zelfbeschikking en veiligheid.”

Suudi: “Het is een intellectuele uitdaging om beide kanten van de munt te blijven zien. Maar dat is nodig om na te kunnen denken over een politieke oplossing. Die oplossing ligt in een samenleving waarin niemand plaats hoeft te maken voor de ander.”