Radicale zelfzorg als verzet: hoe doe je dat?

In een tijd van crises ervaren activisten – vooral uit gemarginaliseerde groepen – vaak de zware emotionele en fysieke last van hun verzet tegen sociale ongelijkheid en onderdrukking. Zwarte feministen zoals Audre Lorde en Angela Davis introduceerden daarom al in de tweede helft van de vorige eeuw ‘radicale zelfzorg’ als daad van verzet. Maar wat is radicale zelfzorg? En waartegen verzet het zich?

In plaats van in de ratrace mee te gaan, zeg je met radicale zelfzorg ‘nee’ tegen de druk om altijd maar door te gaan. Het is daarmee verzet tegen de kapitalistische productiemaatschappij, maar ook een manier om andere vormen van verzet vol te houden. In de kapitalistische samenleving is zelfzorg vaak iets individueels: yogalessen of luxe retreats. Maar radicale zelfzorg gaat verder dan een wellnessdag of het kopen van dure verzorgingsproducten. Het is verzet tegen een samenleving die voortdurend vraagt om meer: meer werk, meer prestaties, meer conformiteit.

Toen ze op 52-jarige leeftijd borstkanker kreeg, schreef de Amerikaanse schrijver en activist Audre Lorde in haar boek A Burst of Light dat zelfzorg een politieke daad is: ‘Voor mezelf zorgen is geen zelfgenoegzaamheid, maar zelfbehoud, en dat is een daad van oorlogsvoering.’ Zelfzorg was voor Lorde een manier om te overleven binnen een wereld die haar als Zwarte queer vrouw uitputte. Het was een manier om haar lichamelijke en geestelijke gezondheid te bevorderen, en om energie en kracht te behouden voor haar activisme. Maar het was ook een manier om het systeem te ontmantelen. Een systeem waarin volgens haar witte suprematie en institutioneel racisme erop gericht zijn om niet alleen het zwarte lijf te onderdrukken, maar ook de geest van Zwarte mensen en, in het verlengde daarvan, hun sociale reikwijdte.

Neoliberaal denkkader

Maar hoe goed voor jezelf zorgen ook klinkt, het past in een neoliberaal denkkader waarin je alleen verantwoordelijk bent voor je eigen welzijn. Terwijl ons welzijn onlosmakelijk verbonden is met dat van anderen. Onderzoek van onder anderen sociologen Lizzie Ward en Joan Tronto laat zien hoe ‘zelfzorg’ door beleidsmakers wordt ingezet om de verantwoordelijkheid voor zorg te verschuiven naar individuen, zodat ze publieke zorgstructuren kunnen afbreken.

Echte zorg draait niet alleen om jezelf, maar om elkaar. Collectieve zorg – zorg voor en door de gemeenschap – kan niet worden ingekapseld door kapitalisme, is het idee, omdat het geen commercieel product is, omdat het collectief is, en daarmee voor iedereen. Hoewel collectieve zorg een gedeelde verantwoordelijkheid is, wordt het soms nog steeds ‘zelfzorg’ genoemd, alleen niet als een individuele verantwoordelijkheid, maar als onderdeel van een bredere, gemeenschappelijke zorgpraktijk.

De Amerikaanse activist en schrijver Angela Davis bespreekt in haar werk de noodzaak van collectieve zorg voor activisten. Volgens haar kunnen sociale bewegingen niet overleven zonder structurele zorg voor het welzijn van hun leden. Een belangrijk voorbeeld is de Black Panther Party, opgericht in 1966 in de VS, die zich inzette voor de rechten van Zwarte mensen en tegen politiegeweld. In de jaren 70 erkende ze de behoefte aan fysieke en mentale zorg in gemarginaliseerde gemeenschappen en opende ze op dertien plaatsen in de VS de People’s Free Medical Clinics, die gratis medische zorg gaven, maar ook gratis ontbijt. De klinieken werden gefinancierd met overheidssubsidies en lokale steun.

Ook nu nog stellen activistische groepen collectieve zorg centraal, zoals Stichting Aralez, een pan-dekoloniaal netwerk uit Amsterdam dat zich richt op het verbinden van gemeenschappen over grenzen heen, met aandacht voor dekolonisatie, zelfzorg en de emotionele en fysieke impact op activisten. Max Arto de Ploeg, activist, mede-oprichter en organisator bij Aralez vertelt dat activisten vaak uitputting ervaren doordat ze zich constant bewust zijn van onrecht, maar ook door isolatie en door de reacties op hun activisme. Volgens hem maakt juist collectieve zorg bewegingen duurzaam. “Het is belangrijk om verbinding te zoeken en een gemeenschap te vinden die steun biedt, zodat je kunt blijven bijdragen aan verandering zonder jezelf uit te putten.”

Aralez organiseert daarom elke twee maanden Rooting Resistance, een bijeenkomst met meditatie, mindfulness, gesprekken en een gedeelde maaltijd. De sessies zijn bedoeld om activisten en anderen de ruimte te geven voor herstel, zonder dat zelfzorg een luxe wordt. “Sommige deelnemers zijn activisten, anderen willen gewoon hun verdriet of frustratie delen of even op adem komen”, vertelt De Ploeg. Zelfzorg zou volgens hem niet iets individueels moeten zijn, maar iets wat je deelt, wat je verbindt met anderen. “Het moet toegankelijk zijn voor iedereen zonder dat het een luxe of commerciële activiteit wordt.”

Ook de organisatie Stem op een Vrouw, die zich inzet voor gendergelijkheid en meer vrouwelijke vertegenwoordiging in de politiek, besteedt aandacht aan radicale zelfzorg. Oprichter Devika Partiman: “Tijdens onze meetings nemen we tijd om te bespreken hoe het met iedereen gaat, zowel privé als professioneel. Bijvoorbeeld als iemand ziek is of worstelt met politieke gebeurtenissen, is er ruimte om dat te delen.” Volgens haar zijn open gesprekken belangrijk, omdat ze een cultuur van begrip en ondersteuning creëren. “Daardoor voelen teamleden zich gesteund en hebben ze niet het gevoel dat ze er alleen voor staan.”

Partiman vertelt dat ze bij Extinction Rebellion voor het eerst georganiseerde reflectie in een activistische beweging zag. “Voorheen gebeurde dat spontaan, zoals na een demonstratie samen een kop thee drinken.” Maar bij XR was het gepland. Ze onderstreept dat een deel van de zelfzorg bestaat uit een gezonde balans tussen activisme en privéleven. “Ik zorg bewust voor momenten zonder politiek, bijvoorbeeld in gesprekken met vrienden. Dat helpt me mentaal gezond te blijven en mijn inzet vol te houden.”

Door de veranderende politieke context is het volgens Partiman des te belangrijker om alternatieve activistische methoden te ontwikkelen, met meer nadruk op collectieve zorg. Veel activisten staan na de politieke verschuivingen door het kabinet Schoof steeds meer onder druk. “Tot het vorige kabinet hadden we nog hoop, maar nu is er minder ruimte voor lobbywerk, wat het werk voor maatschappelijke en activistische organisaties zwaarder maakt.”

In Nederland is collectieve zelfzorg binnen activisme nog een relatief nieuw concept, volgens De Ploeg van Aralez, terwijl zelfzorg en bevrijding onlosmakelijk verbonden zijn. Met die ‘bevrijding’ doelt hij op een gedeelde verantwoordelijkheid om systemen van onderdrukking te doorbreken, zoals kolonialisme, racisme en sociale ongelijkheid. “Echte verandering vraagt om een cultuur waarin zorg centraal staat – niet alleen voor jezelf, maar ook voor de gemeenschap en samenleving waar je deel van uitmaakt.”

Niet altijd toegankelijk

Toch is die gemeenschap geen garantie. Sommige activisten ervaren namelijk niet de collectieve zorg die nodig is. Zoals schrijver en journalist Rocher Koendjbiharie. “Activiteiten in bestaande groepen voelen niet altijd toegankelijk”, zegt hij. Dat komt doordat zijn ervaringen vaak niet overeenkomen met die van anderen. “Ik heb me nooit helemaal thuis gevoeld in welke gemeenschap dan ook, omdat ik voel dat geen enkele gemeenschap echt voor mij bedoeld is, vanwege mijn identiteitskenmerken.”

Daarmee doelt hij op zijn gemengde etniciteit en de dynamiek binnen de Nederlandse lhbti+ gemeenschap, waarin witheid vaak een grote rol speelt. “Ik ben altijd op zoek geweest naar een plek waar ik in mijn volledige zijn mag bestaan, waar ik ruimte krijg voor wie ik ben en wat ik bijdraag aan de samenleving.” Koendjbiharie gaat voor die zoektocht naar ruimte in zijn podcast Ruimtezoekers in gesprek met mensen met verschillende ervaringen.

Volgens De Ploeg van Aralez zorgen juist die identiteitskenmerken ervoor dat sommige mensen wel moeten blijven strijden. “Als je door je achtergrond niet in de positie bent om weg te kunnen kijken van onrecht, dan kan niets doen je geestelijk of lichamelijk ziek maken.” Waarmee radicale zelfzorg toch weer de enige optie is. En collectieve zorg vaak de beste optie. “Als je je verbindt met een gemeenschap met gedeelde waarden kun je woede en verdriet door onrecht omzetten in een vorm van actie.”