‘Alleen voor witte mensen was fascisme in de jaren dertig nieuw’

Het boek De Grote Koloniale Oorlog plaatst de Tweede Wereldoorlog in het perspectief van vijfhonderd jaar oorlogsvoering door het Westen tegen landen en volkeren in het Mondiale Zuiden. Het koloniale geweld en de genocides waren een inspiratiebron voor de georganiseerde moord op Europese joden door nazi-Duitsland. Met het boek wil Chris de Ploeg een perspectief bieden dat helpt om de huidige opkomst van extreemrechts en het zwijgen over racisme en kolonialisme bij gevestigd links beter te begrijpen.

Na het kader vind je een fragment uit het boek.

Het contrast tussen de westerse democratieën en de fascistische mogendheden was voornamelijk van toepassing op de witte bevolking van Europa en de Verenigde Staten. Voor landen in het Mondiale Zuiden betekende het koloniale rijk al honderden jaren moorddadig racisme. In India kende de bevolking bijvoorbeeld structurele ondervoeding en leed het land tijdens de Britse overheersing onder tien grote hongersnoden. Uit recent onderzoek van Sullivan en Hickel blijkt dat alleen al tussen 1880 en 1920 een schokkende honderd miljoen mensen omkwamen door hongersnood, veroorzaakt door het Britse kolonialisme.

Aimé Césaire verwoordde deze dynamiek in 1950 in zijn beroemde essay Discours sur le colonialisme: ‘[Hitler] paste de koloniale methoden toe in Europa die tot dan toe uitsluitend waren voorbehouden aan de Arabieren van Algerije, de contractarbeiders van India en de zwarten van Afrika. Door witte Europeanen te vervolgen, produceerde hij een geweld dat normaal gesproken alleen gericht was op niet-witte bevolkingen.’

Wat het nazi-regime onderscheidde, was vooral het tempo van de moorden, niet de schaal. De grootste genocide in de geschiedenis van de mensheid was de uitroeiing van de Inheemse bevolking van de Amerika’s, ook bekend onder de Inheemse (Kuna) benaming Abya Yala. Hierbij verloren naar schatting 175 miljoen mensen het leven, ruim 90 procent van de oorspronkelijke bevolking. Deze genocide voltrok zich echter over honderden jaren. Hitler voerde de Holocaust daarentegen in slechts een paar jaar uit, met het volledige gewicht van een geïndustrialiseerde bureaucratie. Dat maakte de Holocaust op een bepaalde manier uniek, maar niet wat betreft het onderliggende racisme, de haat of de dehumanisering. Zoals historicus David Stannard terecht opmerkt: ‘Het woeste gebruik van niet-technologische vernietigingsinstrumenten, zoals het loslaten van getrainde en uitgehongerde honden om baby’s te verslinden, en het verbranden en ruw afslachten van de inwoners van hele steden, maakt de Spaanse genocide in de Amerika’s eveneens uniek.’

Veel van de moderne technologische en bureaucratische technieken die tijdens de Holocaust werden gebruikt, vonden hun oorsprong in de koloniën, vooral in het kader van fascistische kolonisatie. In de jaren dertig voerde Italië bijvoorbeeld genocide uit in Ethiopië, waarbij tienduizenden Ethiopiërs werden vermoord met mosterdgas. En de concentratiekampen? Die waren een koloniale uitvinding pur sang. Topnazi’s zoals Hermann Göring en Heinrich Himmler bezochten Italiaans Libië, waar ze getuige waren van de genocide en het gebruik van een netwerk aan concentratiekampen, wat zij als een model beschouwden om na te volgen.

Britse concentratiekampen

Toch waren deze kampen geen Italiaanse uitvinding. De eer voor deze gruwelijke innovatie gaat naar de Britse kolonisten in Zuid-Afrika en westerse kolonisten in Noord-Amerika. In het laatste geval omschrijft de waarheidscommissie van de Canadese overheid de faciliteiten zelfs als ‘vernietigingskampen,’ waarin mannen, vrouwen en kinderen ‘opzettelijk worden uitgeroeid … door middel van ziekte, deportatie en moord’. Deze vernietigingskampen waren bedoeld, zoals de Canadezen destijds verklaarden in een voorbode van Hitlers beleid, om de ‘definitieve oplossing van ons inheemse vraagstuk’ te vormen.

Dat Hitlers woorden en daden zo’n sterke echo vormen van het westerse kolonialisme is geen toeval. In Adolf Hitler: The Definitive Biography stelt John Toland onomwonden: ‘Hitlers concept van concentratiekampen en de uitvoerbaarheid van genocide had hij, naar eigen zeggen, grotendeels ontleend aan zijn studie van de Engelse en Amerikaanse geschiedenis. Hij bewonderde de kampen voor gevangenen tijdens de Boerenoorlog in Zuid-Afrika en voor de ‘Indianen’ in het ‘wilde westen’. Vaak prees hij in zijn inner circle de efficiëntie van Amerika’s uitroeiing – door middel van uithongering en ongelijke strijd – van de ‘rode wilden’ die niet te temmen waren door gevangenschap.’ Daarnaast toont James Whitman aan dat nazi-wetenschappers hun beruchte rassenwetten van 1935 baseerden op een grondige studie van de rassenwetten in de Verenigde Staten. Het meest schokkende is dat de nazi’s, wanneer ze bepaalde Amerikaanse rassenwetten verwierpen, dat deden omdat ze die als té streng beschouwden.

De bureaucratisering van volkerenmoord was geen radicale breuk met het kolonialisme, maar een voortzetting ervan. Deze bureaucratisering was al duidelijk zichtbaar in de Duitse koloniale genocide op de oorspronkelijke bewoners van Namibië, ruim vijfendertig jaar eerder. In The Kaiser’s Holocaust documenteren Erichsen en Olusoga het gebruik van ‘concentratiekampen, de bureaucratisering van moord, het nauwkeurig bijhouden van doden en sterftecijfers, het inzetten van arbeid als middel tot uitroeiing, het deporteren van burgers in veewagens om hen vervolgens dood te werken, en experimenten op hun stoffelijke resten door rassenwetenschappers’. Tijdens deze genocide werd ongeveer 80 procent van de Herero’s en 50 procent van de Nama uitgeroeid. Volgens Erichsen en Olusoga had het onvoltooide karakter van deze genocides weinig te maken met genade, maar eerder met praktische beperkingen: ‘De fysieke onmogelijkheid om een hele natie uit te roeien in een land van 82,4 miljoen hectare, met gebrekkige kaarten, nauwelijks wegen, militaire technologie van vóór de Eerste Wereldoorlog, terwijl de Nama militair nog niet volledig waren verslagen.’

Een koloniale genocide die plaatsvond in het hart van het geïndustrialiseerde Europa resulteerde in de meest efficiënte vernietigingskampen die de mensheid ooit heeft gekend. In slechts zes jaar tijd werd ongeveer tweederde van de Europese joden en de helft van de Roma en Sinti uitgeroeid. Hiermee werden deze bevolkingsgroepen onevenredig zwaar getroffen door de grootste tragedie van alle volkeren in Europa. De vernietigingskampen, zoals Auschwitz, Treblinka en Sobibor, richtten zich in het bijzonder op de joden, die daar 90 procent van de slachtoffers uitmaakten. Op het hoogtepunt van de Holocaust werden in slechts honderd dagen tijd anderhalf miljoen joden vermoord, een ongeëvenaard moord-tempo in de menselijke geschiedenis.

In 1950 schreef Aimé Césaire dat ‘de zeer humanistische, zeer christelijke bourgeoisie van de twintigste eeuw … een Hitler in zich heeft.’ Toch was Césaire niet de eerste die deze dynamiek aan de kaak stelde. Al in de jaren dertig beschouwden vele anti-koloniale schrijvers het Europese kolonialisme als een vorm van fascisme. Onder hen bevonden zich prominente figuren zoals George Padmore, W.E.B du Bois, Jawaharlal Nehru en Mahatma Gandhi. Het onderwerp werd ook veelvuldig besproken in de Nigeriaanse en Ghanese pers. Toen Europese politici voorstellen deden om Duitse koloniën terug te geven aan Duitsland als verzoeningspolitiek met de nazi’s, reageerde de Nigeriaanse schrijver J.V. Clinton laconiek: ‘Het zou geen groter verraad zijn … dan ons opnieuw oog in oog te brengen met Europese kolonisten.’ Gandhi benadrukte in 1940 een soortgelijke gedachtegang: ‘Wij verzetten ons niet minder tegen het Britse imperialisme dan tegen het nazisme. Als er al een verschil is, dan is het slechts in gradatie… We weten wat de Britse hiel betekent voor ons en voor de niet-Europese rassen van de wereld.’

Racistisch apartheidsbeleid

Het is belangrijk te beseffen dat wat het fascisme voor de meeste mensen zo verwerpelijk maakt – racisme en genocidaal geweld – zijn wortels heeft in de terreur van de koloniën. Van Nederlands-Indië tot Suriname, en van Algerije tot Kenia en Soedan, voerden koloniale machten in meerdere of mindere mate een racistisch apartheidsbeleid. Dit beleid werd gerechtvaardigd door koloniale ‘wetenschappers’ en eerder door religieuze ‘geleerden’. Dergelijke praktijken waren zichtbaar in de koloniale regimes van Groot-Brittannië, Frankrijk, de Verenigde Staten en Nederland, waarbij het ‘wetenschappelijke racisme’ een trans-Europese beweging was. Een wrang voorbeeld hiervan is dat er nog steeds botten en schedels van mensen uit voormalig Nederlands Indië liggen opgeslagen in het Tropeninstituut in Amsterdam. Dit was decennialang een koloniaal instituut dat racistische theorieën verspreidde, gebaseerd op pseudo-wetenschappelijke methoden zoals schedelmetingen. Deze zogenaamde ‘fysieke antropologie’ vormde de basis voor het boek The Passing of the Great Race, dat een belangrijke inspiratiebron was voor de nazistische rassentheorie. Hitler noemde het boek zelfs zijn ‘bijbel’ in een brief aan de auteur, Madison Grant.

Grant was geen marginale figuur in de Verenigde Staten. Zijn eugenetica-beweging leidde tot racistische immigratiebeperkingen aan de Amerikaanse grenzen en tot sterilisatieprogramma’s, gericht tegen mensen met een beperking. Het duurde niet lang voordat het nazi-regime dit beleid kopieerde en uitbreidde tot moorddadige extremen, wat resulteerde in de moord op 275.000 tot 300.000 mensen met een beperking, voornamelijk door vergassing. De nazi’s zagen de Verenigde Staten als een ‘model’ en Hitler was open over zijn inspiratie: ‘Ik heb met grote belangstelling de wetten van verschillende Amerikaanse staten bestudeerd met betrekking tot het voorkomen van reproductie door mensen wier nageslacht naar alle waarschijnlijkheid geen waarde zou hebben of schadelijk zou zijn voor het ras.’