Koloniaal katoen maakte de Russen rijk, terwijl Oezbekistan leed

Ze gaf haar fotoserie de titel ‘Jannat’, wat Oezbeeks is voor ‘Paradijs’. “Dat woord gebruikte een van de katoenplukkers die ik sprak”, vertelt fotograaf Kamila Rustambekova (26), “en het resoneerde bij me. De velden zien er zo zacht en wit uit door alle katoenbolletjes. Net de hemel. En toch zijn de arbeidsomstandigheden er verschrikkelijk zwaar.” Rustambekova’s thuisland Oezbekistan is een van de grootste katoenproducenten ter wereld: bijna twee miljoen seizoenarbeiders werken er jaarlijks in de industrie, waar het land een significant deel van zijn bbp aan dankt. 

“Bijna iedereen in Oezbekistan heeft wel op een of andere manier met de katoenindustrie te maken”, vertelt Rustambekova. “Mijn moeder plukte als tiener katoen. Mijn vader werkte in een fabriek, maar reed als chauffeur seizoenarbeiders naar de velden.” Zelf heeft de fotograaf nooit katoen geplukt. “Mijn moeder wilde niet dat ik school miste om katoen te plukken, wat onder Oezbeekse scholieren niet ongebruikelijk was.” In september 2021 stond Rustambekova dan toch voor het eerst tussen de katoenplukkers, om hun intensieve werk vast te leggen. 

Grootste milieuramp 

Katoen groeit goed in de droge en warme Centraal-Aziatische zomers. Dat zagen koloniale machten ook. In de negentiende eeuw lijfde het Russische Rijk de regio in en in de twintigste eeuw dwong Moskou Oezbekistan tot enorme opschaling van de katoenproductie, met desastreuze gevolgen voor zowel mens als natuur. Door irrigatie begonnen rivieren en meren bijvoorbeeld op te drogen. Het beroemde Aralmeer, op de grens tussen Kazakhstan en Oezbekistan, was ooit het op drie na grootste zoetwatermeer ter wereld, maar is sinds de jaren 60 met 90 procent geslonken, grotendeels als gevolg van irrigatie voor de katoenteelt. Het zoete water maakte plaats voor zout water en woestijnvlaktes. Oud-VN-baas Ban Ki-moon noemde het ‘een van ’s werelds grootste milieurampen’. 

Voor mensen was de enorme Russische vraag naar katoen al even rampzalig. Miljoenen Oezbeken, onder wie kinderen, werkten onder dwang op de katoenvelden om aan de hoge quota’s te voldoen. De koloniale geschiedenis klinkt volgens Rustambekova door in de bijnaam die Oezbeeks katoen in die tijd kreeg: ‘het witte goud’. “Dat ‘goud’ verrijkte de Russen, terwijl ons volk leed”, zegt de kunstenaar. In de jaren 70 en 80 leidde de uitbuiting tot een corruptieschandaal dat ook Rustambekova’s familie persoonlijk trof: het ‘Oezbeekse katoenschandaal’. In een poging het vertrouwen in de Sovjetregering te vergroten, werden ruim vierduizend mensen veroordeeld voor corruptie. Rustambekova: “Mijn grootmoeder stond destijds aan het hoofd van een plaatselijk district. Een kennis had haar, waarschijnlijk onder dwang, beschuldigd van corruptie. Er was geen bewijs en ze werd niet veroordeeld, maar zag zich wel gedwongen om ontslag te nemen.” 

Kinderarbeid 

Aan de dwang- en kinderarbeid kwam geen eind toen Oezbekistan in 1991 onafhankelijk werd van de Sovjet-Unie. Het leidde tot internationale kritiek en in 2010 zelfs tot een grote boycot van Oezbeeks katoen. Pas na een overheidscampagne en een officieel verbod op dwang- en kinderarbeid, verdween de boycot in 2022. Hoewel dat zo’n twee miljoen kinderen en een half miljoen volwassenen uit dwangarbeid redde, zeggen onderzoekers dat de regering nog steeds boeren en ambtenaren onder druk zet om zoveel mogelijk te produceren. 

Met haar fotoproject hoopt fotograaf Rustambekova aandacht te genereren voor de donkere kant van Oezbekistans hagelwitte katoen. Al is ze zich ervan bewust dat ze niet het hele verhaal kan vertellen. “Ik moedig lezers van OneWorld vooral aan om zich te verdiepen in mijn land en de katoenindustrie. Er zijn veel kunstprojecten, boeken en andere informatiebronnen over de geschiedenis van Oezbekistan en Midden-Azië.” 

Deze fotoreportage verscheen in december 2024 in OneWorld Magazine.