Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Er gaat iets niet helemaal lekker. Onze opblaasbare beginnerskajak zou moeiteloos over het watervalletje naar beneden moeten glijden, maar hij ligt stil. Schuivend met onze billen krijgen we hem in beweging, maar vervolgens gaan we kopje onder in het ijskoude water van de Mrežnica-rivier in het noorden van Kroatië.
‘Groene’ waterkrachtcentrales
Het is dag 26 van de Balkan Rivers Tour, een demonstratietocht per kajak over de laatste wilde rivieren in Europa: in Albanië, Macedonië, Montenegro, Bosnië-Herzegovina, Kroatië en Slovenië. Rok Rozman, onze Sloveense teamleider, die tevens bioloog en voormalig olympisch roeier is, maakt zich ernstig zorgen over de dammenbouwgekte die over de Balkanlanden raast. “Toen ik op school leerde over dammen, dacht ik dat ze fantastisch waren. Maar er is een mindshift nodig. Waterkracht is niet groen.”
“Waterkracht is niet groen.
Bijna 2800 grote en kleine dammen zijn er de komende jaren gepland in de Balkan, voor energie uit waterkracht. De landen willen een deel daarvan zelf gaan gebruiken, maar ook flink wat energie exporteren. Waterkrachtcentrales zijn populair als nooit tevoren. Niet alleen op de Balkan, maar wereldwijd neemt het aantal geplande dammen toe, met Brazilië aan kop. Ook de Wereldbank – die tot in de jaren negentig een belangrijke investeerder was maar zich terugtrok na publieke druk en controverses rondom damprojecten – begint weer in dammen te investeren. De groeiende populariteit wordt gewijd aan de toenemende vraag naar goedkope, groene energie.
Maar deze dammen verstoren de natuur in en rond het water. Een dam doet namelijk meer dan alleen de speeltuin van kajakkers onbruikbaar maken. Ze maken het moeilijk – en vaak onmogelijk – voor vissen zoals zalm om te migreren. Die vismigratie is belangrijk voor andere dieren en planten: vissen transporteren namelijk voedingsstoffen van de zee richting het binnenland. En een dam houdt nog meer tegen: sedimentatie. Rotsen en ander puin uit de bergen bereiken minder makkelijk de kust, waardoor daar erosie ontstaat.
Omwonenden van een rivier worden vaak niet of slecht geïnformeerd. Als het waterreservoir – voor een waterkrachtcentrale wordt meestal een gebied onder water gezet – in hun dorp gepland is, moeten ze verhuizen. Er wordt geschat dat dit wereldwijd 80 miljoen mensen is overkomen. En waterkrachtcentrales dragen bij aan klimaatverandering. Alle het groen wat er in het ondergelopen gebied groeide, valt door gebrek aan zuurstof uiteen. Bij dat proces komt methaan vrij, een zeer sterk broeikasgas. Volgens een studie uit 2016 zijn damreservoirs verantwoordelijk voor 1,3 procent van alle door mensen uitgestoten broeikasgassen.
Sjoemelen met schroeven
Hoe kan het dat een waterkrachtcentrale, ondanks de negatieve impact, zo’n geliefd bouwproject is? Ze leveren uiteraard energie. Maar dat is niet de enige reden, zeggen critici. “Dammen zijn corruptiegevoelig”, legt de Sloveense onderzoeker Jurij Stritih uit, van het adviesbureau voor duurzame ontwikkeling Stritih Sustainable Development. Hij peddelt ook mee. “Elke dam is anders en het verschilt dus ook per project hoeveel cement en ander materiaal er nodig is. Daar kun je gemakkelijk mee sjoemelen en zo geld laten verdwijnen. Makkelijker dan bij windmolens of zonnepanelen, waarbij iedereen weet wat je aan materiaal nodig hebt en wat dat zou moeten kosten.”
“Dammen zijn corruptiegevoelig.
Eerder vertelde Jelena Ivanic van de Bosnische milieuorganisatie CZZS aan Powerswitch dat er zoveel bouwplannen zijn, omdat een dam makkelijk geld verdienen is: door subsidies is de bouw goedkoop en de energie wordt voor een hoger dan gemiddeld bedrag verkocht omdat die ‘schoon’ is.
Impact van ‘rock-'n-roll’-protestacties
Teamleider Rozman vond het tijd voor actie. “Milieubescherming is vaak defensief, ik wilde laten zien dat het ook rock-‘n-roll kan zijn.” Hij bedacht een kajaktrip van 31 dagen langs bedreigde Balkanrivieren in zes landen. Met een kerngroep van twaalf man reist hij per auto van rivier naar rivier, onderweg haken steeds nieuwe mensen aan. Bij elke rivier zoekt de groep contact met bewoners die strijden tegen geplande dammen, om samen te protesteren. Via vlogs, de documentaire The Undamaged die ze onderweg vertonen en interviews met regionale en internationale media hopen de kajakkers een groter publiek bewust te maken van de damplannen en de weerstand daartegen. Inmiddels is de trip al bijna een traditie – ze doen het dit jaar voor de derde keer.
“Door hier te varen, laten we dambedrijven zien dat we op de hoogte zijn. En dat er weerstand zal zijn als ze gaan bouwen.
Het is een rustige tocht op de Mrežnica vandaag. Dat ligt niet aan de rivier, met zijn kalkstenen rotsen en talloze watervallen waar je – al dan niet succesvol – vanaf moet glijden. Maar op het eerste gezicht lijkt onze tocht geen uiting van protest. Rozman: “Omwonenden zeggen dat er damplannen zijn, alleen staan die nog niet op papier. Door hier te varen, laten we dambedrijven zien dat we op de hoogte zijn. En dat er weerstand zal zijn als ze gaan bouwen.”
Eerder tijdens de tour ging de groep met kajaks en al de straten op, of dobberde ze met spandoeken op het water. Bij de Valbona-rivier in Albanië werd het spannend. In juni dit jaar oordeelde de rechtbank dat de bouw van een dam in een nationaal park onmiddellijk moest stoppen. Maar toen de Balkan Rivers Tour in september de rivier aandeed, bleek dat er nog vrolijk doorgebouwd werd. Samen met activisten uit de omgeving blokkeerden ze de toegang tot de bouwplaats. Rozman: “Als de plaatselijke activisten alleen waren geweest, waren ze waarschijnlijk in elkaar geslagen. Maar met ons, de Albanese en de internationale media erbij, kon dat niet.” Of er daadwerkelijk geweld was gebruikt tegen de activisten zullen we nooit weten, maar het zou niet ondenkbaar zijn: Albanië heeft een geschiedenis van geweldsincidenten bij conflicten over dammen. Rozman: “De bouwmanager was woedend, maar de politie zei dat ze geen legale reden hadden om ons weg te halen. Het ministerie van Justitie kijkt nu opnieuw naar de situatie en als het bedrijf opnieuw betrapt wordt op werkzaamheden, wordt het ontmanteld.”
https://www.facebook.com/balkanriverdefence/videos/329765917790013/
Wat maakt de Balkanrivieren zo bijzonder?
Vrijwel alle rivieren om ons heen zijn door de mens veranderd – bijvoorbeeld door een dam, een omleiding van het water of het afgraven van grind. In de Balkanregio stromen relatief veel rivieren nog vrij. Daarom worden ze ook wel de ‘laatste wilde rivieren van Europa’ genoemd. Die conditie maakt ze een feestje voor de biodiversiteit; zo zijn 69 vissoorten alleen op de Balkanrivieren te vinden, volgens organisaties als de internationale actiegroep Riverwatch en de Duitse non-profitorganisatie EuroNatur.
Deze organisaties inventariseerden voor 35.000 kilometer water op de Balkan hoe ‘intact’ de rivieren nog zijn. Daaruit blijkt dat 30 procent van de grote rivieren nog (bijna) onaangeraakt en van grote ecologische waarde is. In Albanië en Montenegro is het zelfs 60 procent. Dat is veel meer dan bijvoorbeeld in Duitsland (10 procent), Zwitserland (7 procent) of Oostenrijk (6 procent). Van de geplande dammen in de Balkanregio die EuroNatur en Riverwatch onder de loep namen, zou maar liefst 93 procent in een ‘gebied met (zeer) hoge ecologische waarde’ worden gebouwd.
Vrijwel alle rivieren om ons heen zijn door de mens veranderd – bijvoorbeeld door een dam, een omleiding van het water of het afgraven van grind. In de Balkanregio stromen relatief veel rivieren nog vrij. Daarom worden ze ook wel de ‘laatste wilde rivieren van Europa’ genoemd. Die conditie maakt ze een feestje voor de biodiversiteit; zo zijn 69 vissoorten alleen op de Balkanrivieren te vinden, volgens organisaties als de internationale actiegroep Riverwatch en de Duitse non-profitorganisatie EuroNatur.
Deze organisaties inventariseerden voor 35.000 kilometer water op de Balkan hoe ‘intact’ de rivieren nog zijn. Daaruit blijkt dat 30 procent van de grote rivieren nog (bijna) onaangeraakt en van grote ecologische waarde is. In Albanië en Montenegro is het zelfs 60 procent. Dat is veel meer dan bijvoorbeeld in Duitsland (10 procent), Zwitserland (7 procent) of Oostenrijk (6 procent). Van de geplande dammen in de Balkanregio die EuroNatur en Riverwatch onder de loep namen, zou maar liefst 93 procent in een ‘gebied met (zeer) hoge ecologische waarde’ worden gebouwd.
“Nu een foto van alle gesponsorde kajaks”, zegt Rozman. “Ja sorry hoor, het moet even.” Fotograaf Katja Jemec klautert vanuit haar kajak op een rots voor een fotosessie. De groep heeft geld nodig om de trip, de films en de demonstraties te financieren, maar wil tegelijkertijd onafhankelijk blijven. Niet makkelijk. Rozman: “We hebben bij de EU aangeklopt voor geld, maar er spelen altijd conflicterende belangen. En het Sloveense toerismebureau wilde ons sponsoren, maar alleen als we het hele stuk over Albanië uit onze documentaire zouden knippen. Slovenië investeert daar namelijk ook in dammen.” Dan maar af en toe een blije foto op Facebook voor een kajakmerk, een speciaalbierbrouwer of een biologische zeepmaker.
Toerisme levert meer op
De laatste stop van de tour is Slovenië, het thuisland van de meeste deelnemers. Op een groezelige stadscamping in hoofdstad Ljubljana bereidt de groep zich voor op de grande finale: een demonstratie – met kajaks – voor het parlementsgebouw. Rozman: “Slovenië wordt gezien als het meest ontwikkelde Balkanland, maar dat geldt niet automatisch voor milieu-issues. Er is nog veel corruptie en de waterkrachtlobby is sterk. De officiële lijn van de regering is dat ze een circulaire economie en duurzame ontwikkeling willen stimuleren. Maar tegelijkertijd zijn er 100 kleine en 19 grote dammen gepland. Daarmee gaan ze tegen hun eigen visie in.”
Net als andere EU-landen moet Slovenië een plan maken voor een economie die minder leunt op fossiele brandstoffen. De gehele EU wil in 2020 op 20 procent hernieuwbare energie zitten; Slovenië heeft 25 procent als doel. Rozman: “De regering zet vol in op waterkracht, in plaats van dat ze op zijn minst onderzoeken hoe we minder energie kunnen gebruiken en hoe we bestaande dammen efficiënter kunnen maken. In het plan staat letterlijk: rivieren stromen zonder reden, we moeten ze een reden geven.”
‘Stop met die nonsens’
Beladen met spandoeken gaan de kajakkers richting het parlementsgebouw – het eerste stuk via het water, dan met kajak op de schouder. Rozman gaat zometeen het gebouw binnen om een petitie in te dienen. Daarmee hoopt de groep de hyperfocus op waterkracht uit het energieplan te krijgen en een bijeenkomst af te dwingen met de ministers van milieu en infrastructuur, om over alternatieven te praten. Rozman: “We willen zeggen: stop met die nonsens. Zonder dam profiteren niet alleen bouwbedrijven, politici en investeerders maar veel meer mensen, planten en dieren. Rivieren zijn meer waard als ze vrij stromen. Voor toerisme, voedsel, noem maar op.”
“Rivieren zijn meer waard als ze vrij stromen. Voor toerisme, voedsel, noem maar op.
Dat beaamt onderzoeker Stritih, die in zijn wetsuit tussen de wirwar van kajaks en leuzen schreeuwende mensen voor het parlementsgebouw staat. Zijn bedrijf deed in opdracht van het Wereldnatuurfonds een nog niet gepubliceerde studie naar de Sloveense Soča-vallei. Van heinde en verre komen toeristen ernaartoe met één doel: het heldere blauwgroene water van de Soča. Een mekka voor kajakkers, canyoners, rafters, zwemmers – en eigenlijk voor iedereen met ogen. Maar ook daar zijn er dambouwplannen. Stritih: “We vergeleken wat het toerisme nu opbrengt met wat waterkrachtenergie zou kunnen opleveren. De conclusie: het toerisme draagt meer bij aan de economie dan dammen op die plek zouden doen. En terwijl nu de helft van de mensen in de vallei in het toerisme werkt, zouden de dammen maar tien banen opleveren.” Het zou voor Slovenië veel logischer zijn om in te zetten op zonne-energie, vindt Stritih. “We hebben gemiddeld veel zonuren. Maar de energielobby ligt dwars.”
Net als de schreeuw- en fluitenergie van de demonstranten zo’n beetje aan zijn taks zit, komt Rozman eindelijk het parlementsgebouw uitgelopen. Petitie afgeleverd. Na 31 dagen staan zijn ogen op standje moe-maar-voldaan. Zijn wetsuit druipt nog een beetje. Balkan Rivers Tour 3 eindigt in de kroeg om de hoek. En hierna? Rozman: “We plannen niet vooruit, dat maakt ons onvoorspelbaar voor de waterkrachtlobby. We just go with the flow.”
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
