Media en de schietpartij in Utrecht: misselijkmakende hijgerigheid

Gisterenochtend opende een man het vuur in een tram in Utrecht. Hij vermoordde minstens drie mensen en verwondde er vijf. Politie en veiligheidsdiensten openden een uren durende klopjacht, vielen een huis binnen, en arresteerden uiteindelijk drie personen, waaronder de vermoedelijke dader. Een dag later is de reden voor de schietpartij nog steeds volledig onduidelijk.

Een verantwoordelijke manier voor media om met zo’n traumatische gebeurtenis om te gaan is met terughoudendheid en feitelijkheid. UNESCO schreef er het handboek Terrorisme en de media: een handboek voor journalisten over, en benadrukt daarin dat het belangrijk is om al je bronnen te checken en dubbelchecken, alle informatie sceptisch te benaderen, ook die van officiële bronnen, en terughoudend te zijn als er sprake is van onzekerheid.

Voor de hand liggende tips, zou je denken, maar ze bleken gisteren toch moeilijk te volgen voor veel Nederlandse media. Zowat iedere nieuwspagina opende een liveblog, en geruchten werden al snel de ether in gegooid. Op Twitter circuleerden nepfoto’s en WhatsApp-screenshots met valse informatie, en liveblogs en uitzendingen herhaalden de weinige informatie die beschikbaar was tot in den treure, inclusief speculaties over het motief. Anonieme bronnen werden breed geciteerd: uit de buurt, uit de veiligheidsdiensten, bekenden en ooggetuigen werden en worden uitgebreid geciteerd. De liveblogs en -uitzendingen vereisten een constante stroom met informatie, hoe miniem ook, om kijkers vast te houden.

Dit komt over als een misselijkmakende hijgerigheid, en een volledig gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel aan de kant van media. Maar dit gebeurt ook door de manier waarop media hun geld verdienen: met aandacht. Als half Nederland zit te snakken naar meer informatie, dan kun je maar beter zorgen dat jouw pagina bovenaan de zoekresultaten verschijnt, en dat jouw tv-zender alle informatie en geruchten beschikbaar heeft. Want als jij het niet doet, doet iemand anders het wel—en wij, nieuwsconsumenten, willen natuurlijk alles zo snel mogelijk weten. Of het nou relevant is voor onze veiligheid, of we er nou iets aan kunnen doen of niet, we moeten stante pede weten wat, wie, waarom, hoe, waar.

Die hijgerigheid was ook zichtbaar toen media later op de avond massaal afdaalden om uitgebreid verslag te doen van Thierry Baudet en Theo Hiddema die, altijd voorspelbaar, ‘migratie’ de schuld gaven van de schietpartij. Forum voor Democratie was de enige partij die hun politieke campagne voortzette, en werd daar uitgebreid voor beloond door media die zich niet over hun obsessie met iedere racistische en/of absurde uitspraak van dit duo gevaarlijke clowns heen kan zetten.

Als media zo opzichtig falen in hun verantwoordelijkheid zouden officiële kanalen en experts juist terughoudend moeten zijn. In plaats daarvan wakkerden zij het vuurtje aan: de politie sprak al snel van een mogelijk terroristisch motief, of misschien toch iets ‘in de relationele sfeer’. Premier Rutte kwam met een hoogdravend statement over ‘een aanval op onze samenleving’ waar ‘we’ niet voor zouden wijken, ‘als’ dit een terroristische aanslag was tenminste. Want wachten op meer informatie, dat zijn ze zelfs bij de hoogste ambten verleerd.

Daar komt ook nog de Nederlandse obsessie met etniciteit bij kijken, die geenszins afwezig is bij officiële kanalen. De eerste officiële beschrijving van de verdachte bevatte geen van de traditionele kenmerken waar men naar kijkt: haarkleur, oogkleur, lengte, bouw, zelfs huidskleur werd niet genoemd. In plaats daarvan kregen we een naam, een foto waar hij niet duidelijk op te herkennen was, en het feit dat de man in Turkije was geboren. Hoe dat laatste iemand ging helpen om hem te identificeren is nog steeds niet duidelijk—maar het staat ons natuurlijk wel toe om het geweld op de een of andere manier on-Nederlands te noemen, want mensen van Turkse afkomst zien wij nog steeds zelden als volwaardige Nederlanders en eerder als een bedreiging.

Zou Rutte hebben gesproken over “een aanval op onze samenleving” als de dader er anders had uitgezien? Toen een witte man zes mensen doodschoot in een winkelcentrum in Alphen aan den Rijn had hij het slechts over medeleven en een onbegrijpelijke daad, en weigerde hij in te gaan op het onderzoek of de mogelijke motieven. Toen een andere witte man een aanslag pleegde op de koninklijke familie en daarbij zeven mensen vermoordde, sprak Jan-Peter Balkenende vooral zalvende woorden.

Maar niet alleen politici en politie gedroegen zich onverantwoordelijk. Terrorisme-expert Beatrice de Graaf zou al bij De Wereld Draait Door verschijnen om de terroristische aanslag van vorige week op een moskee in Nieuw-Zeeland te duiden, maar werd natuurlijk ook naar de schietpartij in Utrecht gevraagd. Ook zij gaf zich over aan wat wilde speculatie over een mogelijk ‘jihadistisch’ motief, ook al is daar nog steeds niets over duidelijk. Ze had gewoon kunnen weigeren om daarover te spreken.

Het had media, politie, politici én De Graaf gesierd als ze terughoudend en pas bij meer duidelijkheid hadden bericht. En dat er op onduidelijke momenten juist duidelijk werd gemaakt dat er nog te weinig bekend was over de motieven en toedracht om er veel zinnigs over te zeggen. En dat is het nog steeds.