Twee reebruine ogen kijken mij aan vanaf de envelop die bij de tv-gids zit. ‘Dit jongetje zal zijn eerste verjaardag waarschijnlijk niet halen. Helpt u dokter Asrat om hem te opereren?’
Brief van AMREF Flying Doctors
Baby’s die geboren worden met een gespleten lip kunnen geen melk zuigen en raken ondervoed. Dat kan de dood betekenen, lees ik in de brief. Voor slechts 25 euro kan dokter Asrat van AMREF Flying Doctors dankzij mij (en elf andere donateurs) een hersteloperatie uitvoeren. De envelop wordt een prop. Ik geef al aan Amnesty, Pigs of Power, UAF en Giro 555. Ik kan toch niet de hele wereld redden? Maar als ’s avonds mijn eigen bijna-eenjarige met een gelukzalige glimlach zijn yoghurt opslobbert, knaagt mijn geweten.
Zonnelampen en protheses
Als Sir Bob Geldof in 1985 één ding heeft bereikt met zijn Live Aid-actie voor de hongersnood in Ethiopië, is het wel dat we met z’n allen vinden dat het beeld van het donkere kindje met hongerbuikje en vliegen op het snotterige gezicht echt niet meer kan. Maar nog steeds worden we verzocht een deken te doneren om volwassenen in Bangladesh de winter door te helpen of teddyberen op te sturen naar Afrika onder het motto ‘elk kind verdient een knuffel’. Voel ik me in het dagelijks leven weleens een onbeduidend radertje in het geheel, als donateur red ik levens met brillen, zonnelampen en protheses.
“Het kindje met de vlieg is vervangen door andere eenzijdige beelden waarin de problemen benadrukt worden en de toehoorder door een voice-over verteld wordt dat hij de mensen in ontwikkelingslanden kan redden voor 3 euro per maand”, zegt Anita Mátray (33) van IDleaks, een community van jonge mensen die zich inzetten voor eerlijke berichtgeving op het gebied van ontwikkelingshulp. “Ik schrik steeds weer van mediaberichten en commercials waarin Afrika wordt teruggebracht tot een eenzijdig verhaal. Wij pleiten voor de nuance, hoe weinig sexy dat ook een communicatiemedewerker in de oren zal klinken. Het publiek moet kunnen vertrouwen op de informatie die je deelt. Bovendien ligt een groot deel van de oorzaken hier bij ons, denk aan oneerlijke handel. Waar blijven de oplossingen, de resultaten, de lokale mensen die zich al jaren inzetten?”
Eind augustus kwamen IDleaks en Upact daarom met een manifest waarin ontwikkelingsorganisaties en media worden opgeroepen om beeld en tekst zorgvuldig te kiezen. Buit lijden niet uit om donateurs te winnen, toon de veerkracht van mensen, is het advies. Weg met de gedragen stem die als voiceover dient. Doorbreek stereotypen als ‘arme kinderen in vieze kleren’. Sindsdien wordt er op Facebook druk gediscussieerd over goede en foute campagnes. Mátray: “Veel mensen blijken het met ons eens te zijn. Het werkt helaas niet zo dat organisaties nu naar ons toe rennen van ‘ik wil tekenen’. Ik denk dat het een innerlijke strijd is: aan de ene kant willen ze snel geld ophalen en overleven, aan de andere kant het volledige en echte verhaal vertellen.”
1985
Bob Geldof in Ethiopië
De kraag van het T-shirt van het AMREF-jongetje is smetteloos wit, maar verder lijkt de foto een voorbeeld van hoe het volgens IDleaks juist níet moet. Ik bel met AMREF. “Ja, de foto is confronterend”, zegt Linda Hummel, hoofd communicatie en fondsenwerving. “We hebben daar op kantoor zeker discussies over. We willen Afrika op een respectvolle manier laten zien, maar ook ons budget voor fondsenwerving zo eff ectief mogelijk inzetten. Uit testen blijkt keer op keer dat dit soort foto’s het hoogst rendeert. Fondsenwerving heeft urgentie nodig. Je moet het probleem behapbaar presenteren, een gezicht geven. Natuurlijk kent het moderne Afrika genoeg succesverhalen en die vertellen we óók. Maar er is ook een groep die achterblijft. Het is nog steeds de realiteit dat kinderen met een hazenlip doodgaan.”
Rolmodellen
“You’re not so African, zeggen Nederlanders regelmatig tegen mij”, vertelt Siji Jabbar bij een kop koffie op de Amsterdamse Nieuwmarkt. De Nigeriaans-Engelse Jabbar is redacteur van opinie- en cultuurblog This is Africa. “Europeanen hebben een heel smal beeld van Afrika. Kijk maar in de krant van vandaag, wat zie je? Een zieke man onder een tentzeiltje, mensen op de vlucht voor oorlog. Ze tonen mensen open en bloot in situaties waarbij je de privacy hoort te respecteren.” Die beelden doen geen recht aan de complexe realiteit, vindt Jabbar. “Waarom zien we een vrouw die bij kaarslicht ligt te bevallen op een betonnen vloer? Niet omdat jij geen donatie hebt gedaan, maar omdat de regering geen prioriteit geeft aan medische zorg op het platteland. Waarom is er geen dokter? Die is naar Engeland, omdat hij daar meer verdient.” Hoe moet het dan wel, vraag ik Jabbar. “Laat professionals aan het werk zien. Architecten, ondernemers, ontwerpers. Rolmodellen die ons inspireren met hun ideeën en innovaties. Die ken ik genoeg in Nigeria, maar je ziet ze nooit.”
Moedeloosheid
Ja, waarom staat er geen foto van dokter Asrat op de AMREF-envelop? Wie wél 10 of 25 euro heeft gegeven, ontvangt een verslag van twee kantjes van de Ethiopische chirurg die per jaar 700 kinderen opereert. Als een held wordt hij onthaald door ouders en kinderen die rijen dik in de ziekenhuisgangen staan te wachten op zijn komst. “Niets is zo hartverscheurend als een wanhopige ouder te moeten vertellen dat zijn of haar kind niet in aanmerking komt voor medische zorg.” Het werk is zwaar, maar de moeite waard, besluit hij zijn brief.
Het beroep op de westerling als weldoener is hardnekkig, waarschuwt journalist en onderzoeker Mirjam Vossen. Zij is bezig met een analyse van campagnemateriaal van de afgelopen drie jaar. “Het kindje met de vlieg is vervangen door een blij kijkend kind of volwassene. Die kijkt blij, omdat wij als een vader of moeder voor hem zorgen. Daarmee creëer je een beeld van: ‘wij zijn verder, zij nog niet, maar ze kunnen er ook komen als wij ze maar helpen’.” Ontwikkelingsorganisaties laten bovendien vaak zien wat er ontbreekt; een school, een ziekenhuis. En dat kan volgens Vossen op den duur moedeloosheid veroorzaken bij donateurs: “We kunnen wel blijven geven, gaat het nou nooit beter daar?”
The Joshua tree meets Ethiopië
Geen Bono en The Edge, maar Tigist en Abaynew. Fotograaf Anton Corbijn, de man achter de inmiddels klassieke albumhoes van U2, reisde vorig jaar voor Kinderpostzegels naar de Tirtiiateschool in het noorden van Ethiopië. “De kinderen zijn afgebeeld in een werksituatie en in een leeromgeving”, vertelt Irene Gouwens, hoofd communicatie van Kinderpostzegels. “We geloven in de kracht van het kind en willen kinderen ook vanuit die insteek tonen. Daarnaast moeten de beelden echt zijn, realistisch.”
Positief plaatje
Intussen is er een ander verhaal in opkomst. Dat van swingende ondernemers die microkrediet omzetten in een zakenimperium, bankierend met de smartphone. Op een poster van Net4Kids zien we een jongetje met blauw overhemd en stropdas, amper ouder dan het AMREF-kind. Hij zegt: “Ik wil geen medelijden, ik wil zaken met u doen”. Het is het zelfbewuste, booming Afrika dat niet zit te wachten op onze aalmoezen. Het Afrika waar Ton Dietz, directeur van het Afrika Studiecentrum, elke maand in OneWorld zijn schijnwerper op zet. Dietz: “Ik heb er strategisch voor gekozen om een extreem positief plaatje te schetsen, want de meeste mediauitingen waren een paar jaar geleden negatief gekleurd.” Volgens Dietz slaat het nu gevaarlijk door naar eenzijdige positiviteit. “Het gevolg is dat het publiek niet meer begrijpt waarom ze zich zouden bekommeren om de mensen die achterblijven in landen die economisch groeien. Maar juist daar vallen vangnetten weg. Daarom vertel ik nu weer het enerzijds-anderzijds-verhaal.” Dietz raadt, net als IDleaks, media en ontwikkelingsorganisaties aan om het genuanceerde en complete verhaal te vertellen, hoe lastig dat ook is. “En vergeet niet dat Afrika geen land is, maar een continent.”
Brievenbus
Betrokkenheid hoeft ook niet altijd via de portemonnee geuit te worden. Mirjam Vossen noemt de ‘Bitter Taste of Sugar’-actie van Oxfam Novib, waarin cabaretier Dolf Jansen coladrinkers opriep om er bij Coca-Cola en PepsiCo op aan te dringen om niet meer in zee te gaan met suikerproducenten die land pikken van kleine boeren. Voor het jongetje op de envelop hoef ik niet de barricaden op. Hij is inmiddels geopereerd. Net als mijn zoon heeft hij zijn eerste verjaardag gehaald. Zijn ouders weten dat hun zoon bij duizenden Nederlanders in de brievenbus is beland. Ze weten niet dat hij dagen op mijn gemoedsrust heeft gespeeld. Bij de volgende envelop pak ik er gewoon meteen de randomreader bij. Maar dan wil ik wel ook direct Facebookvrienden worden met dokter Asrat. Straalt zijn succes ook een beetje op mij af.
