De waterheffing die Ierland wil gaan invoeren betekent dat elk gezin jaarlijks zo'n 400 euro meer moet gaan betalen voor hun waterverbruik. Volgens de Ierse premier is deze maatregel noodzakelijk om uit de financiële problemen te komen en worden de opbrengsten geïnvesteerd in de infrastructuur van de leidingen. Veel Ieren zijn echter bang dat deze heffing een volgende stap is richting privatisering.
Water op de vrije markt
Privatisering roept angst op voor prijsverhoging, gebrekkige investeringen in waterkwaliteit en -infrastructuur en een ongelijke verdeling. Een van de redenen voor overheden om water over te laten aan de vrije markt is volgens Satoko Kishimoto van het Transnational Institute (TNI) geld. "Veel regeringen moeten bezuinigen na de financiële crisis en proberen van het watermanagement af te komen door het te privatiseren." Kishimoto coördineert het programma Water Justice voor het TNI en houdt zich bezig met de rechten van burgers. De gedachte van privatiseren om te bezuinigen is in haar ogen een verkeerde gedachte. "Als investeringen uitblijven, is de overheid uiteindelijk veel meer geld kwijt als ze dat moeten herstellen. Bovendien dragen lokale overheden vaak nog behoorlijke kosten bij privatisering, bijvoorbeeld aan monitoring van het beheer."
In Europa is de mate van waterprivatisering wisselend. In Frankrijk wordt 80 procent overgelaten aan de vrije markt, in Spanje 50, in Duitsland 4 procent en in ons land is alles in publieke handen. Dat betekent dat de Nederlandse overheid voor meer dan de helft aandeelhouder is van elk waterbedrijf en dus een doorslaggevende rol heeft als het gaat om beheer en toegankelijkheid. Dat gebeurt op landelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau. In ons land wordt water dan ook bijna tegen de kostprijs verkocht en is het van goede kwaliteit.
Uitschieter naar de andere kant is het Verenigd Koninkrijk, waar water tot de laatste druppel wordt beheerd door private bedrijven. En dat is niet zozeer een gevolg van financiële belangen. "Het gebeurt daar vanuit ideologisch oogpunt, hun neoliberalistische gedachtegoed. Geen overheidsbemoeienis dus, zelfs niet als het om iets essentieels als water gaat", vertelt Kishimoto.
En dat heeft volgens haar een paar ernstige gevolgen. "In de eerste plaats is het water een stuk duurder. Maar wat vooral zorgwekkend is, is dat investeringen uitblijven. In bijvoorbeeld Engeland is het waterverlies (zie foto) voordat het water uit de kraan komt zo'n 30 procent door lekkages in leidingen. In Nederland, waar de overheid het regelt en er wel geïnvesteerd wordt, is dat slechts 6 tot 10 procent." Het ziet er in ieder geval niet naar uit dat de Britse regering het neoliberalistische waterbeleid loslaat. "Als ze dat doen laten ze zien dat het eigenlijk niet werkt. Het falen van de vrije markt kunnen ze zich niet veroorloven."
Water is een mensenrecht
Hoewel een overheid met wetgeving het waterbeleid enigszins kan sturen, raakt het de grip kwijt over de prijzen en investeringen naarmate de privatisering toeneemt. Tegelijkertijd is in 2010 het recht op water door de Verenigde Naties uitgeroepen tot universeel mensenrecht. Dat betekent dat schoon water voor iedereen toegankelijk en betaalbaar zou moeten zijn. Maar zo simpel ligt dat volgens Kishimoto niet. "Overheden zijn niet verplicht om voor 100 procent de verantwoordelijkheid te nemen voor het drinkwaterbeleid. Het recht op water is als het ware een 'zachte wet'. Maar burgers staan wel sterker door dit recht als hun overheid nalatig is en ze hebben houvast als ze naar het Hof voor de Rechten van de Mens stappen."
De strijd om drinkwater gaat hand in hand met de strijd om democratie
Overigens was niet iedereen het eens met het besluit om het recht op water een mensenrecht te noemen. Vorig jaar kwam de CEO van levensmiddelenconcern Nestlé, Peter Brabeck, in opspraak nadat hij had gezegd dat water juist helemaal geen fundamenteel mensenrecht moet zijn en dat de watersector volledig geprivatiseerd moet worden. Hij was van mening dat door de waarde van water er een goede prijs aan mag zitten, ook in ontwikkelingslanden. Dat hij de topman is van de grootste bron- en mineraalwaterproducent ter wereld met een jaarlijkse nettowinst van zo'n 9 miljard euro, plaatst deze opmerking enigszins in perspectief.
Een strijd om democratie
Toch staat hij zeker niet alleen in de opvatting dat privatisering van water goed zou zijn. In 2013 kwam de Europese Commissie met plannen waarin stond dat privébedrijven publieke drinkwatervoorzieningen kunnen overnemen. Landen als Griekenland en Spanje, grote slachtoffers van de financiële crisis, werden zelfs gedwongen om hun watervoorziening te privatiseren in ruil voor financiële steun van de EU en het IMF. Het leidde tot diverse protesten in beide landen, waarbij miljoenen mensen in Madrid, Athene en Thessaloniki (zie kader) de straat opgingen.
Thessaloniki: hoe burgers privatisering tegenhielden.
In mei 2014 organiseerden inwoners van de Griekse stad Thessaloniki zelf een referendum om privatisering van drinkwater in hun stad tegen te gaan. Om drastisch te besparen na de financiële crisis wilde de Griekse overheid hiertoe overgaan. Dit zette kwaad bloed bij de lokale bevolking en elf kleine gemeentes rond Thessaloniki. Van de 220.000 burgers die hun stem uitbrachten, was maar liefst 98 procent tegen privatisering. En die uitslag had resultaat: uiteindelijk zwichtte de regering voor de wil van het volk en trok ze het besluit om te privatiseren in.
Die protesten zijn volgens Kishimoto meer dan een roep om de toegang tot schoon en betaalbaar drinkwater. "Je ziet dat in veel landen de crisis spanningen heeft aangewakkerd. Burgers keren zich tegen de overheid die steeds meer basisbehoeften overlaat aan de vrije markt. Water is daar een onderdeel van, net als de zorg die momenteel ook in veel Zuid-Europese landen wordt geprivatiseerd. Dat pikken burgers niet, zo verliezen ze de controle. De strijd om water gaat hand in hand met de strijd om democratie."
De campagne Right2Water ondersteunt de burgerbewegingen die in verzet komen. George de Roos is hier vanuit vakbondsorganisatie Abvokabo FNV nauw bij betrokken. Met een handtekeningenactie in diverse Europese landen werden tussen 2012 en 2014 bijna twee miljoen handtekeningen opgehaald. Dit moest onder meer leiden tot een stop van de liberalisering van de watersector. "De Europese Commissie behandelt momenteel de voorstellen die Right2Water indiende en zal hopelijk later dit jaar met een antwoord komen", vertelt De Roos. "Naast dat water betaalbaar moet blijven, willen we dat het toegankelijk blijft voor mensen in afgelegen gebieden. Ook daar zit een gevaar als je het privatiseert. Mensen moeten gewoon overal de beschikking hebben over goed en betaalbaar water. Het is geen handelswaar."
Druk houden op overheden
Feit is dat de privatisering van water de gemoederen bezighoudt. Kishimoto heeft in ieder geval het idee dat het de goede kant op gaat. Dat blijkt vooral uit het rapport dat TNI aanstaande maandag publiceert, waarin wordt getoond hoe wereldwijd 180 private watervoorzieningen in 35 landen de afgelopen 15 jaar zijn teruggebracht naar publiek beheer. "Het is belangrijk dat burgers hun stem laten horen. Het bewustzijn groeit, dat hebben we de afgelopen jaren gemerkt. Er moet druk worden uitgeoefend op overheden om zorgvuldig om te gaan met hun drinkwaterbeleid. Kijk naar het voorbeeld van Thessaloniki (zie kader red.). Ook de EU en de Wereldbank spelen daarbij een belangrijke rol. Zij moeten privatisering niet opleggen, maar aan landen zelf overlaten. Je moet ook niet forceren dat overheden alles in eigen hand nemen, maar zorgen dat er ruimte is voor het publieke debat."
Hoewel in onze wetgeving in 2004 is vastgelegd dat water volledig in het publieke domein moet blijven, dreigt het gevaar dat de overheid wordt overruled door internationale wetgeving. Volgens De Roos zal dat gevaar eerder komen van het Trans-Atlantische handelsverdrag (TTIP) dan vanuit de EU. Hij hoopt dat het niet zover komt. "De Nederlandse overheid heeft het onderwerp altijd serieus genomen en zal er alles aan doen om liberalisering hier tegen te gaan. Maar soms moet je met internationale wetgeving meegaan, zelfs als je er tegen bent. Het is afwachten hoe dit zich ontwikkelt." Voorlopig kunnen Nederlanders nog rustig gaan slapen met een glaasje overheidswater op het nachtkastje, iets wat de Ieren ook graag willen blijven doen.
