Zeventien WhatsApp-berichten, negen op Facebook Messenger en dertien gemiste oproepen. Allemaal van Edward, in minder dan twee uur tijd. Ik bel hem terug met trillende handen. Mijn hart staat stil als hij zegt: “Miatta is ziek.” Miatta is zijn zevenjarige dochter. Ik weet niet wat ik moet zeggen. Ik voel paniek, maar mijn mond zit op slot. “Ebola?” krijg ik er tenslotte uit. “Nee, goddank!” antwoordt hij. “Die verdomde malariatabletten. Ze spuugt en ze kan niet eens op haar benen staan. Wat moet ik nou?”
De EU organiseert vandaag in Brussel een internationale conferentie om de noodhulp rondom de ebola-crisis te bespreken. Meer dan 80 delegaties zullen aanwezig zijn, names de EU, de West-Afrikaanse landen en verschillende interntionale organisaties zoals het IMF en de Afrikaanse Unie. Live meekijken? Dat kan!
Het gaat om malariamedicatie die wordt uitgedeeld onder de bevolking van Sierra Leone; een poging om de druk op de ebola-klinieken te verminderen. En omdat de reguliere gezondheidszorg vrijwel stil ligt waardoor nu meer mensen overlijden aan ziektes als malaria. Wie in een ebola epicentrum woont, krijgt de medicijnen aan de deur aangeboden met de boodschap: “van de overheid, je moet het nemen.” Edward nam ze dus in en zijn dochter Miatta ook. Hij heeft er allerlei vragen over, maar hij kan nergens terecht. Een leraar of een student geeft je de pillen en vertrekt weer. En met de bijsluiter kan je weinig.
Ik raad Edward aan dan maar het ebola-alarmnummer te bellen. Misschien weten ze daar waar hij zijn vragen kan stellen. Maar hij durft niet. Hij is bang dat ze hem niet zullen geloven en dat ze zijn dochter op zullen nemen in een ebola-holdingcenter. Want de klachten van Miatta lijken verdomd veel op ebola. Hij neemt het risico niet.
Het KerryTown Ebola Treatment Centre in Sierra Leone. Foto: Flickr/MOD 
Malaria
Miatta is niet de enige die ziek werd van de malariamedicatie. Er doen veel verhalen de ronde over overdosissen en bijwerkingen. Er schijnen zelfs mensen aan overleden te zijn. De meeste mensen durven de medicatie daarom niet in te nemen. Maar er gaat een nog veel kwalijker gerucht; dat op deze manier ebola wordt toegediend. De reden hiervoor? Veel mensen in Sierra Leone geloven in een door de overheid geplande uitbraak. Ze zijn ervan overtuigd dat hun regering samenwerkt met internationale organisaties omdat de ebola-epidemie geld oplevert.
Bestrijdingsplannen die op papier mooi lijken, kunnen hierdoor in de praktijk een heel andere lading krijgen. Want om de ebola-epidemie succesvol te bestrijden, moet de bevolking wel meewerken en geloven dat ze zelf invloed hebben op de situatie. De kleinste miscalculatie kan dus desastreuze gevolgen hebben. De malariacampagne is slechts één voorbeeld uit een lange reeks van missers tijdens de ebola-uitbraak. Rigoureuze lockdowns en het strafbaar stellen van de verzorgen van zieken en het zelf begraven van overleden geliefden, hebben er alleen maar voor gezorgd dat mensen op de vlucht sloegen.
Veel mensen in Sierra Leone geloven in een door de overheid geplande uitbraak.
Ebola is geen revolutie. De omstandigheden in de samenleving zijn er niet door veranderd. Corruptie bepaalt nog steeds het dagelijks leven. Soldaten die bij checkpoints staan hebben nu eindelijk de kans om ook te profiteren van omkopingen. Ik zag met eigen ogen hoe mensen de bush invluchtten om daar te kunnen sterven. Want hoeveel maatregelen er ook genomen worden, het grootste probleem blijft bestaan: de angst om eenzaam te sterven en in de grond ‘gedumpt’ te worden in een plastic bodybag.
Schuld van het volk
Negen maanden woedt het ebola-virus nu in Sierra Leone en de empathie is nog altijd ver te zoeken. De hulprespons wordt van bovenaf bepaald en druist recht in tegen de gebruiken en principes van de bevolking. Tradities, zoals begrafenisrituelen, worden van de ene op de andere dag aan de kant geschoven.
De vicepresident van Sierra Leonne heeft zich dit weekend vrijwillig in quarantaine geplaatst, nadat zijn lijfwacht vorige week overleed aan het ebolavirus. Hij blijft 21 dagen in quarantaine.
Bovendien verwijt de President in iedere toespraak dat de Sierra Leoonse bevolking de economie kapotmaakt waar hij “zo hard voor heeft gewerkt”. Iedere boodschap komt op hetzelfde neer: het is de schuld van het volk. De VN ziet in de ebola-epidemie een ‘ongekende mogelijkheid om vrouwenbesnijdenis voorgoed een halt toe te roepen’. Ook de boodschap change your attitude echoot door Sierra Leone. Iedereen mag dat blijkbaar zeggen, ook de internationale hulpverleningsinstellingen. Misschien dat deze instellingen zo onbekend zijn met het land dat ze niet begrijpen dat zo’n slogan vooral verwijst naar een bad attitude. Het is een aanval, geen toenadering.
Ebola-hulpverlener in Kabala, Sierra Leone. Foto: UN Photo/Martine Perret (cc)
Vertrouwen voorop
De bevolking voelt zich in een hoek gedrukt. En een kat in het nauw maakt rare sprongen. Toen er een paar honderd besmettingen waren, was het effectiever geweest om de mensen beschermende pakken te geven en hen te begeleiden bij de ziekenverzorging en begrafenissen. Het was misschien niet honderd procent veilig, maar het had wel het vertrouwen van de bevolking gewonnen.
Als mensen zien dat je het beste met ze voorhebt, zijn ze sneller geneigd om mee te werken. In plaats daarvan zag de bevolking van Sierra Leone hun zieke familieleden verdwijnen in smerige klinieken, om ze nooit meer terug te zien. Ook al zijn de voorzieningen intussen beter geworden, dat beeld zit vers in het geheugen. Niemand neemt hun verdriet, hun lijden en hun rouw serieus. Ze doen er niet toe.
De bevolking voelt zich in een hoek gedrukt. En een kat in het nauw maakt rare sprongen.
Oorlog?
De kloof tussen de autoriteiten en de bevolking wordt steeds groter. En ook al gaan mensen uiteindelijk meewerken omdat ze bang zijn voor de arm der wet, een echte oplossing kan je het nauwelijks noemen. Op terrasjes, in het openbaar vervoer, overal hoor je dezelfde harde taal: als de epidemie in maart niet opgelost is, is het oorlog.
Er wordt veel geanalyseerd en het wantrouwen van de bevolking in haar eigen overheid wordt inmiddels wel door iedereen erkend. De burgeroorlog die van 1991 tot 2002 in het land werd uitgevochten werd, wordt steevast als hoofdoorzaak aangewezen. Maar die oorlog ontstond omdat het volk haar overheid wantrouwde. En die oorzaken zijn nog steeds niet weggenomen. De VN en de Britten sloegen de strijd neer. Met vredesmissies werd de onvrede steeds verder de hoek ingedrukt. Die onvrede borrelt al onder de bevolking sinds de vrede uitgeroepen is. De ebola-epidemie wakkert dit vuur behoorlijk aan.
Ebola-graven in het westen van Sierra Leone. Foto: UNMEER/Martine Perret (cc)
Ebola: kans op toenadering?
Sinds een aantal weken beschikt Sierra Leone over voldoende klinieken, gezondheidspersoneel, laboratoria en ambulances. Verschillende partijen zijn bezig vaccins en medicatie te ontwikkelen. Maar als in de noodhulprespons geen brug wordt geslagen naar de bevolking, zullen andere consequenties zeker volgen. Misschien wordt het niet direct oorlog, maar de kiem is nu al wel gelegd.
Tegelijkertijd, kan de ebola-epidemie in Sierra Leone ook een kans zijn voor meer toenadering tussen het volk en haar leiders. De VN verwacht dat Sierra Leone tegen het eind van het jaar ebola-vrij kan zijn. Hopelijk is er dan tijd om de werkelijke kwaal van Sierra Leone te bestrijden. Een kwaal die ervoor zorgde dat een relatief eenvoudig te voorkomen ziekte als ebola zich kon verspreiden: de scheve verhouding tussen het volk en de autoriteiten. Dan is zo’n duur vaccin voor de toekomst niet eens nodig.
