Zwarte schapen en witte voetjes

'Is dit wit genoeg voor u?' stond er op de T-shirts waarmee leerlingen van de Catharinaschool en de Avonturijn de straat op werden gestuurd. Op de achterzijde: 'Elk kind heeft recht op integratie.' De websites van de scholen gingen ‘op zwart' en er werd een open dag georganiseerd ‘voor witte ouders en witte kinderen’. Op beide scholen, vallend onder het 32 scholen tellende Asko-bestuur, is meer dan 90 procent van de leerlingen van ‘allochtone’ afkomst. Om een gemengder leerlingenbestand te krijgen, ‘witte’ ouders te confronteren met hun vooroordelen jegens ‘zwarte’ scholen en hun teruglopende leerlingenaantallen op te krikken, zijn de twee basisscholen de opvallende campagne gestart. Tweede-Kamerlid Ahmed Marcouch (PvdA) is ambassadeur van de actie. Volgens de bestuursvoorzitter van Asko, Diane Middelkoop, is het geen politieke maar ludieke actie die bedoeld is om een maatschappelijk probleem aan te kaarten.

Dat de gedurfde actie dat inderdaad doet, vind ik goed. In Nederland is het blootleggen van vooroordelen hoognodig. Institutioneel racisme (vormen van racisme die zijn ingebed en genormaliseerd in een samenleving via sociale en politieke instituties) is ook hier een hardnekkig probleem dat gevoelig ligt en te weinig erkend wordt. Ons slavernijverleden en de racistische culturele erfenis daarvan is nooit serieus aan de orde gesteld door de machthebbers. Veel mensen doen alsof alle Nederlanders kleurenblind zijn, racisme alleen in het buitenland voorkomt en Nederland een wereldwijde bakermat voor tolerantie is. Het is vruchtbaar dat de actie de nodige discussie aanwakkert, maar er spelen een aantal zorgwekkende aannames in mee.

Zwart maken
Ten eerste worden ‘allochtone’ kinderen gelijk gesteld aan ‘zwarte’ kinderen en ‘autochtone’ kinderen aan ‘witte’ kinderen. Hiermee worden identiteiten geëssentialiseerd (een antropologisch begrip: als een groep mensen wordt gecategoriseerd op basis van wat men beschouwt als hun ‘essentie’, is er sprake van essentialisme. De veronderstelling is ook dat deze essentie de oorzaak van het gedrag van de groep is).

Daarnaast komt aan het licht dat de begrippenparen ‘autochtoon-allochtoon’ en ‘zwart-wit’ geen neutrale termen zijn. Een ‘wit’ persoon kan best ‘allochtoon’ zijn en een ‘zwart’ persoon net zo goed ‘autochtoon’. In deze scholenactie wordt dat uitgesloten. Ook het spreekwoordelijke ‘grijs’ ontbreekt. Je bent of ‘wit’ of ‘zwart’, niet (geen van) beide.
Verder gaat het hier over de vraag wat ‘wit’ en ‘zwart’ en ‘autochtoon’ en ‘allochtoon’ nu eigenlijk betekenen. De campagne gaat daar deels ook over. We horen nooit dat ‘witte’ scholen meer ‘zwarte’ leerlingen willen. ‘Zwarte’ scholen hebben een negatief imago, maar er is geen wetenschappelijk bewijs dat de kwaliteit van het onderwijs op 'zwarte' scholen lager is.

Als je in het woordenboek kijkt, zie je dat ‘zwart’ wordt omschreven als het tegenovergestelde van wit. Daaronder staan trefwoorden en synoniemen: duister, manloos, clandestien, illegaal, verboden, boos, rampspoedig, slecht, dreigend, fascistisch, fout, besmeurd, vuil, morsig, morbide, somber en sabel.

Dit niet bepaald vrolijke rijtje wordt aangevuld door spreekwoorden als ‘Iemand zwart maken’ (kwaad spreken van iemand), ‘Hij is nog zwarter dan de duivel’ (een slecht mens), ‘Iemand de Zwarte Piet toespelen’ (iemand nadeel berokkenen), ‘Een zwarte bladzijde uit de geschiedenis’ (een rampzalige periode uit het verleden) en last but not least ‘Het zwarte schaap’ (Iemand die niet past binnen een groep, ervan afwijkt en daarom vaak de schuld krijgt). Daar tegenover staan uitdrukkingen als ‘Een wit voetje halen’ (in de gunst proberen te komen), ‘Prins op het witte paard’ (de man van je dromen) en ‘Witte paarden eisen veel stro’ (mooie vrouwen zijn veeleisend). Het lijkt me duidelijk dat ‘zwart’ een veel negatievere betekenis heeft dan ‘wit’.

Aangezien het negatieve ‘zwart’ verbonden lijkt aan ‘allochtone’ afkomst verrast het me niet dat mensen in Nederland vaak ‘allochtoon’, Marokkaan of Pool worden genoemd als er iets slechts over ze wordt verteld.  ‘‘Allochtonen’ spreken minder goed Nederlands, burgeren niet goed in, zijn vaker crimineel’, enzovoorts. Als iemand daarentegen een wielrenwedstrijd heeft gewonnen of topmodel is geworden, heten ze opeens Nederlanders, niet Antillianen of Marokkanen. Staan we er wel bij stil wat dit soort scheve beeldvorming voor nadelige effecten heeft op (alle!) kinderen die in dit land opgroeien? Volgens mij niet genoeg.

De leerlingen van de Catharinaschool en de Avonturijn leren door deze actie dat ze minderwaardig zijn. Dat ze iets tekort komen wat alleen 'witte' leerlingen kunnen brengen. En zelfs dat ze 'witte' kinderen nodig hebben om te kunnen leren. Dat is zeer schadelijk.

Dé Nederlandse cultuur?
De tweede zorgwekkende aanname in de actie komt aan het licht door de leus ‘Elk kind heeft recht op integratie’ achterop de provocerende T-shirts. Het impliceert dat kinderen op een ‘zwarte’ school niet voldoende geïntegreerd zijn en beter integreren als zij meer ‘witte’ klasgenoten hebben. Maar integreren in wat? Dé Nederlandse cultuur? Ik durf te wedden dat de meeste van die kinderen hier geboren en/of opgegroeid zijn. Bovendien kan niemand bewijzen dat er een land bestaat waarvan alle inwoners dezelfde cultuur delen. Het negentiende-eeuwse concept natiestaat is leuk bedacht, maar het samenvallen van een culturele en politieke eenheid is in empirische zin onmogelijk. Dat er hier in Nederland en elders een nationale cultuur bestaat die nieuwkomers moeten overnemen, is onzin. Niemand kan precies omschrijven wat ‘de Nederlandse normen en waarden’ zijn, omdat die niet bestaan. Er zijn allerlei mensen met verschillende normen en waarden, ook in Nederland.

De fantasie dat er een superieure Nederlandse cultuur bestaat die alle ‘Nederlanders’ delen, hoort bij nationalisme en het streven naar loyale burgers. Wellicht past het ook bij westers volk dat ‘hun’ cultuur en religie opdrong aan uitgebuite mensen buiten Europa ‘ter verbetering van ‘de Ander’. Maar laat ik je eraan herinneren dat niet alles uit ‘het Westen’ of Nederland – en dus deze actie -automatisch goed is en dat de huidige rijkdom in dit land gegenereerd is uit misdaden tegen de mensheid. Daar heb je die zwarte bladzijde uit onze geschiedenis weer.

Taalachterstand? Vooroordelen!
Er zijn vast lezers die denken ‘ja, maar allochtone kinderen hebben vaak een taalachterstand ten opzichte van autochtone’. Dat is zo, maar ze maken ten opzichte van ‘autochtone’ kinderen ook de grootste inhaalslag. Bovendien wordt de ontwikkeling van taalvaardigheid mede beïnvloed door de inschatting die leerkrachten maken van de ouderlijke betrokkenheid bij school. De ideeën die leerkrachten hierover hebben, zijn regelmatig vrij algemeen en stereotyperend: ‘allochtone’ ouders zouden weinig met taal en lezen bezig zijn met hun kinderen en daarom zou het ook geen zin hebben om hen bij het stimuleren van de beginnende geletterdheid van hun kind te betrekken.

De negatieve invloed van deze vooroordelen past bij de gedachtegang dat kinderen die meertalig zijn per definitie een taalachterstand hebben in plaats van een taalvoorsprong. En hoe zit het met de ‘witte autochtone’ kinderen met laag opgeleide ouders en de ‘zwarte allochtone’ met hoogopgeleide? Is het niet gevaarlijk en oneerlijk om aan te nemen dat ‘allochtonen’ vanzelfsprekend minder hoog opgeleid, intelligent of taal bekwaam zijn? En in hoeverre kunnen we de waarde en het talent van leerlingen eigenlijk aan een gestandaardiseerde test als de cito ontlenen? Zijn we niet genoodzaakt om institutioneel racisme bij dergelijke vraagstukken te betrekken? Dat lijkt me wel. Er zijn veel ‘zwarte’ kinderen die met een vwo-citoscore een vmbo-advies krijgen, terwijl hun ‘witte’ leeftijdsgenoten met eenzelfde score wel naar het vwo mogen. De verschillen in werkeloosheidscijfers, vermogen en aanhoudingen door de politie daargelaten. Het zwarte schaap – weer zo’n belangrijk spreekwoord.

Erkennen en aanpakken
Racisme en segregatie hangen nauw samen. Ondanks dat scholen volgens de wet de taak hebben om segregatie te bestrijden moet men beseffen dat segregatie hier gefaciliteerd wordt. Nederland heeft een 'de facto apartheidsstelsel', zoals beschreven in een rapport van Binnenlandse Zaken (Polarisatie en radicalisering in Nederland 2009, p.53) en ‘multiculturalisme’ betekent in de praktijk het jarenlang ondersteunen van segregatie.

Ten tweede staat er in de wet ook dat discriminatie strafbaar is, maar mag Wilders ongestoord ‘Minder Marrokkanen’ roepen en worden ‘zwarte’ jongens hardhandig opgepakt voor het roepen van ‘Fuck de Koning!’ of het dragen van een T-shirt met ‘Zwarte Piet is racisme’ erop. Een ‘witte autochtone’ Nederlander, die niet zichtbaar moslim is, wordt niet zo snel als ‘de Ander’ gezien en behandeld. Het gaat in deze discussie dan ook niet slechts om deze actie en in een andere niet alleen om Zwarte Piet, maar om het maatschappelijk klimaat in Nederland.

Ondanks het nauwe verband tussen onwetendheid en ontkenning op het gebied van racisme in Nederland, zijn er talloze voorbeelden te noemen van het met twee maten meten, ofwel van wit privilege. Dat begint al wanneer kinderen nog naar de basisschool gaan. Hoe hard ze hun best ook doen en hoe slim ze ook zijn, iemand met een Nederlands klinkende naam en een lichte huidskleur heeft in onze samenleving meer kans op een baan (zie studies daarover van onder meer het Sociaal en Cultureel Planbureau), sociale insluiting en positieve beeldvorming. En of je het nu wil of niet, we zijn allemaal (onbewust) beïnvloed door koloniale en racistische denkbeelden. Omdat het van groot belang is om dat alles eens collectief te erkennen en er wat aan te doen, is het belangrijk dat dat aangekaart wordt. Maar niet door een actie die de problematiek reproduceert door 'allochtone' kinderen een minderwaardigheidsgevoel aan te leren.