Wat heeft vrijheid te maken met wat er op ons bord belandt? Frank van Kesteren deed voor zijn master International Development Studies (Universiteit van Amsterdam) onderzoek naar de rol van vrijheid in duurzame voedselconsumptie in Buenos Aires (Argentinië).
Het is essentieel om vrijheid te bespreken wanneer het gaat over duurzame voedselconsumptie. Duurzaam consumeren kan bijdragen aan een gezonde leefomgeving en daarmee ook tot meer vrijheid leiden. Maar nog belangrijker, zonder vrijheid kan er niet duurzaam geconsumeerd worden. Pas als we in vrijheid onze producten kunnen kopen en consumeren, kunnen we er voor zorgen dat deze consumptie duurzaam is.
Meer keuze, meer vrijheid?
Hoe meer keuze, hoe meer vrijheid. Die opvatting wordt tegenwoordig steeds meer uitgedaagd. Zo blijkt dat het hebben van veel keuzes niet automatisch tot meer vrijheid of voldoening leidt. Het is zelfs zo dat wanneer er uit minder producten gekozen hoeft te worden, dit tot minder stress en meer tevredenheid over aankopen kan leiden. Deze ontwikkeling in het denken over keuzevrijheid is ook essentieel voor studies naar duurzame consumptie.
Meer keuze, maar meer tijd en aandacht nodig
Door globalisering van voedselketens komt ons eten overal vandaan. Dat is ook in de Argentijnse stad Buenos Aires zo; de voedselketens zijn in 35 jaar tijd enorm veranderd. Producten die voorheen in of dichtbij de stad werden geoogst, komen nu overal ter wereld vandaan. Ze zijn door allerlei mensen en machines in verschillende landen geproduceerd en verwerkt. Op deze manier zijn boer en consument duizenden kilometers van elkaar verwijderd en toch – via globalisering – verbonden.
Het is moeilijk om te achterhalen wie er waar, wanneer en waarom aan je voedsel heeft gesleuteld
De globalisering van voedsel kan vrijheid vergroten. Er is immers meer voedsel beschikbaar; dat geldt zowel voor de hoeveelheid als de diversiteit. Hiernaast zijn in de afgelopen decennia voor veel consumenten de voedselprijzen gezakt; eten is (voor sommigen) goedkoper geworden. Maar de globalisering betekent ook dat de consument meer informatie nodig heeft om het beste product te kiezen. Het is moeilijk om te achterhalen wie er waar, wanneer en waarom aan je voedsel heeft gesleuteld. Hoe maak je onderscheid tussen de tientallen producten in een schap? Hoe herken je het koekje dat genetisch gemodificeerde soja of maïs bevat? En welk keurmerk vertelt je of er wel een eerlijke prijs is betaald aan die koffieboer?
Keuzevrijheid of keuzestress?
Globalisering beïnvloedt vrijheid op twee manieren. Aan de ene kant kan globalisering de vrijheid van de consument vergroten doordat het aantal keuzes toeneemt, maar tegelijkertijd kan het hebben van zoveel keuzes ook als last beschouwd worden. Het is afhankelijk van het wel of niet kunnen maken van bewuste keuzes of globalisering een positieve invloed heeft op vrijheid.
Of deze invloed positief is hangt onder andere af van de vaardigheden die je beschikt om informatie te kunnen verzamelen en verwerken. Hieronder valt de vaardigheid om de berg aan informatie zo te filteren, dat je het voor jou beste product kunt aanschaffen.
Vrijheid en voedselconsumptie in Buenos Aires
Ik heb deze vaardigheden getoetst door een experiment uit te voeren onder inwoners van Buenos Aires. Ik heb gemeten hoe mensen omgaan met waarschuwende informatie over de gezondheids- en milieurisico van bepaalde producten. Gaat de waardering dankzij zulke informatie omlaag? En zo ja, waar komt dit door? Door zowel te kijken naar de voorkeuren van deelnemers aan het onderzoek als hun daadwerkelijke gedrag, kon ik bekijken hoe vaardig consumenten in Buenos Aires eigenlijk zijn om de informatie te zoeken die ze nodig hebben om keuzes te maken.
Het onderzoek wees uit dat zelfs consumenten die het belangrijk vinden gezond of milieubewust te consumeren, lang niet altijd bewust zijn van de risico’s die producten hebben voor milieu of gezondheid. Dit komt doordat ook deze consumenten moeite hebben om met de hoeveelheid aan producten en informatie om te gaan. Ze beschikken niet altijd over de vaardigheden om in vrijheid het product uit te kiezen dat het beste bij ze past. Dit wordt ook wel ‘de-skilling’ genoemd.
Kloof tussen voedselconsument en –producent
Voor duurzame consumptie is het noodzakelijk om te kunnen kiezen tussen producten. Wanneer een tomaat of een aardappel van de andere kant van de wereld komt, is het moeilijker om te achterhalen of het wel een gezond product is dan wanneer een boer dichterbij huis hem produceert. Door globalisering ontstaat er kloof tussen consument en producent; een kloof die de consument niet in z’n eentje kan dichten.
Deze kloof werkt de positie van niet-duurzame producenten in de hand. Doordat de-skilling de controle van de consument verkleint, is er voor deze producenten geen noodzaak duurzamer te produceren. Producenten hoeven dan slechts ‘trucjes’ toe te passen om de de-skilled consument verder op het verkeerde been te zetten, zoals het invoeren van onduidelijke keurmerken.
‘Echte’ prijs van producten
Om consumenten meer keuzevrijheid te geven, zal het hun gemakkelijker gemaakt moeten worden. De impact van hun keuzes moet duidelijk zichtbaar zijn. De overheid kan hier een rol in spelen, bijvoorbeeld door de sociale en ecologische kosten van het productieproces te berekenen. Overheden kunnen vervolgens via subsidiëring en belasting ervoor zorgen dat deze kosten meegenomen worden in het vaststellen van de verkoopprijzen. Zo kunnen de daadwerkelijke kosten van een product weergeven worden in de schappen van de winkels en kunnen consumenten in een hogere mate van vrijheid kiezen tussen producten. EkoPlaza vermeldt bijvoorbeeld sinds kort de ‘echte’ kostprijs bij een product.
Consumenten kunnen in meer vrijheid kiezen tussen producten wanneer 'echte' prijs in de schappen weergeven wordt
Er zijn meer manieren om consumenten handvatten te geven om het voedselsysteem van binnenuit te veranderen. Bijvoorbeeld door in het onderwijs meer aandacht te besteden aan het kritisch omgaan met informatie. Ook kan er meer onderzoek gedaan worden naar de-skilling: in hoeverre speelt de-skilling een rol en op welke manieren perkt het onze vrijheid in? Voor zowel onderzoekers als politici is het bovenal belangrijk om te erkennen dat echte vrijheid niet alleen het dumpen van keuzes bij consumenten is.
Dit is een artikel in de scriptiereeks. OneWorld geeft afgestudeerden die een scriptie over duurzame ontwikkeling hebben geschreven de gelegenheid een artikel te schrijven op basis van de scriptie. Het artikel wordt in overleg met de schrijver geredigeerd. Voorwaarde is dat de scriptie met minimaal een 8 is gewaardeerd.
