Het Meisje met het Rode Haar, Mata Hari, Michelle uit 'Allo, 'Allo!, Rachel Stein (Carice van Houten) uit Zwartboek: vrouwen in oorlogstijd blijven tot de verbeelding spreken. Maar het zijn slechtst een paar echt-bestaande of fictieve heldinnen die voortleven in boeken, series en films. De rol van vrouwen in oorlogstijd is lange tijd onderbelicht gebleven. Oorlog was en is een mannenzaak.
Tegenwoordig denken mensen dat verzetsstrijders helden of heiligen waren. Onzin
Stoere strijders
“Ik heb me nooit anders of speciaal gevoeld als vrouw in het verzet”, zegt Hebe Kohlbrugge, een 102-jarige oud-verzetsstrijder. Ze spreekt voor een afgeladen Eusebiuskerk in Arnhem, waar op vrijdag 16 september de conferentie 'Vrouwen en Oorlogsgeweld plaatsvindt. Onder het publiek ook scholieren en studenten. “Ik deed gewoon mijn werk en ik heb daarbij veel samengewerkt met mannen.” Veel, vaak onzichtbare vrouwen ondersteunden het spectaculaire verzet van stoere strijders als Soldaat van Oranje of Gerrit van der Veen. “Ik heb nooit geweld gebruikt, dat deden we alleen in noodgevallen. In onze groep bleek iemand heel fout te zijn, en die is doodgeschoten.” Afgezien van een aantal Nederlanders in het verzet, zijn de Nederlanders medeschuldig aan de deportatie van Joden, zegt een stellige Kohlbrugge, die kamp Vught en Ravensbrück overleefde. “Tegenwoordig denken mensen dat verzetsstrijders helden of heiligen waren. Onzin. Het ging ons niet om slecht Duitsland tegen leuk Nederland. Het ging mij erom dat de Joden de schuld kregen van alles en weggevoerd werden, maar voor de oorlog wilde bijna niemand dat zien. Als je niet in de waarheid leeft, leef je in een leugen.”
die hun B-17 verlaten, “Pistol Packin' Mama”, op Lockbourne AFB, Ohio, WOII
“Vrouwen zijn niet alleen slachtoffer, maar ook actor in oorlogstijd. Internationale Samenwerking en Diplomatie houden hier nog te weinig rekening mee”, zegt Mirjam van Reisen, hoogleraar International Social Responsibility aan de Universiteit van Tilburg, tijdens haar inleiding op het thema. “Vrouwen zijn niet alleen vrouw, maar ook onderdeel van gemeenschappen die een positie innemen in een oorlog. Ze zijn een dankbaar doelwit voor propaganda, ze fungeren als runner of stimuleren hun echtgenoot of zoons om de wapens op te pakken.”
Ik was zo boos op dat jongetje dat vond dat ik onzichtbaar moest zijn
Dempende waarde
Via de aspiraties van onze voorouders bouwen we een brug naar de toekomst, en met dat gezegde maakt de conferentie een sprong naar het heden. “Vrouwen hebben een dempende waarde op masculien gedrag”, zegt luitenant-kolonel b.d. Alwin van den Boogaard, die negen jaar in Burundi zat. “Los van het feit dat je vrouwen nodig hebt om met vrouwen te praten, is het binnen je eigen geledingen nuttig dat er ook vrouwen bij zitten. Vrouwen gebruiken ook geweld, maar wel later, en stoppen eerder.”
Esmeralda Kleinreesink in Afghanistan.
Dat herkent luitenant-kolonel Esmeralda Kleinreesink, die een boek schreef over haar ervaringen in Afghanistan. Voor het overige vindt ze ‘vrouwen en oorlogsgeweld’ eigenlijk geen thema, zegt ze. “Ik sta er net zo in als mevrouw Kohlbrugge. Ik heb geen verstand van vrouwen in het leger, ik doe gewoon mijn werk goed.” Ze vertelt van een voorval in Afghanistan dat veel indruk maakte. Een jongetje sprak haar aan en zei dat ze een burqa aan moest doen. “Ik was zo boos. Ik dacht: ik moet onzichtbaar zijn, ik mag niet bestaan, terwijl ik jouw land kom redden. Ik vecht voor dat jongetje, voor zijn moeder, voor zijn vader. Dat is mijn werk. Mensenrechten zijn geen westers product. Iedereen wil vrij kunnen praten, kunnen bepalen wat ze wel of niet geloven.” Kleinreesink publiceert binnenkort een verhaal waarin ze het voorval beschrijft vanuit het perspectief van het jongetje. “Ik wil hem proberen te begrijpen.”
De toenmalige prinses Elizabeth van Engeland, nu koningin, in de Auxiliary Territorial Service, 1945.
De conferentie werd afgesloten door minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders. Hij had die middag met zijn ambtsgenoot Boris Johnson, die ook nog een woordje sprak, een herdenking van de Slag om Arnhem bijgewoond op de Airborne begraafplaats in Oosterbeek. “Het is passend om een heldin als mevrouw Kohlbrugge te eren en van haar ervaringen te leren. Lange tijd bleven de bijdragen van vrouwen zoals zij vrijwel onzichtbaar”, aldus Koenders. “In het Britse leger, en dus ook in de 1st Airborne Division, zaten destijds geen vrouwen. Toch speelden ze op de achtergrond een essentiële rol.”
Jamila vluchtte uit Syrië. Foto: Mona van den Berg, 2016. Van den Berg was uitgenodigd om de verhalen achter de foto's van vrouwen uit diverse landen te vertellen.
Verzetsstrijders en verraders
Koenders sprak over het dubbele slachtofferschap van vrouwen in conflict. Seksueel geweld, vervolgens stigmatisering en schaamte. Een vaak straffeloosheid, waardoor daders vrijuit gaan. Hij zag dat zelf onder meer in Congo en in Mali. Maar, benadrukte ook hij: “Vrouwen spelen in conflict alle rollen die ze in een vreedzame, gezonde samenleving ook spelen. En misschien nog wel meer – juist omdat de samenlevingen in conflict door de afwezigheid van de mannen zijn ontwricht. Behalve slachtoffers zijn ze zowel strijders als spionnen, verzetsstrijders en verraders, activisten en kostwinners. Daarvoor is dan wel de erkenning nodig dat de rol van vrouwen in conflict vaak niet op zichzelf staat, maar een afspiegeling is van de positie en genderbalans in dat land in het algemeen. Dat was zo in de Tweede Wereldoorlog, en dat is nu nog steeds het geval. Zo lang vrouwen en mannen in vredessituaties niet als gelijken behandeld worden en geen gelijke kansen hebben, wordt dat in conflictsituaties op dramatische wijze gereflecteerd."
Kidal, Mali, 2013. Bert Koenders in functie als Speciaal Gezant en hoofd MINUSMA. 
Resolutie 1325 is geen papieren tijger. Het is de internationale norm
Koenders wees op Resolutie 1325 'vrouwen, vrede en veiligheid', in het jaar 2000 unaniem aangenomen door de VN-Veiligheidsraad. “Dat is geen papieren tijger. Het is een internationale norm op het hoogste niveau.” Resolutie 1325 wijst op het belang van het betrekken van vrouwen bij vredesprocessen. Koenders: “Als Speciaal Gezant en Hoofd van de VN-missie in Mali zag ik de belangrijke invloed van vrouwen op het vredesproces. Zeker binnen de Touareg-gemeenschap in het Noorden van Mali hebben vrouwen een zeer invloedrijke positie. Ik weet nog dat we aan het onderhandelen waren, het duurde maar en het duurde maar, we kwamen er niet uit. Het bleek dat die mannen het eerst thuis met hun vrouwen moesten bespreken. Een onderhandelingsresultaat was pas definitief als het de toets van de Touareg-vrouwen had doorstaan.” Volgens Koenders is er dankzij resolutie 1325 binnen VN-missies meer aandacht voor het thema. “Wel zie ik dat daarbij relatief veel aandacht naar seksueel geweld gaat. Gender en vrouwelijk leiderschap zouden hoger op de agenda mogen staan.”
Ik wil daarheen en wat doen!
Tegenantwoord op stereotypering
Het zal nog wel een tijd duren voor er een definitief tegenantwoord komt op de stereotypering van vrouwenrollen in tijden in conflict. Het is vooral aan vrouwen zelf, in de politiek, in het leger of als hulpverlener, maar ook als verslaggever of fotograaf om klassieke beeldvorming te doorbreken. Uit een kleine steekproef blijkt het publiek daartoe aardig gemotiveerd. Een studente noodhulp & conflictstudies: “Als ik al die verhalen hoor, denk ik: wat doe ik hier in Nederland, ik zit maar in de boeken, ik wil daarheen en wat doen!”
De conferentie 'Vrouwen en oorlogsgeweld' was een initiatief van Stichting War Requiem – Bridge to the Future. In het oktobernummer van OneWorld magazine doen chroniqueur Marcel van Roosmalen en fotograaf Jan-Dirk van den Burg tevens verslag in de rubriek 'Marcel en Jan-Dirk onder de mensen'.
