Frontex oefent in de Middellandse Zee voor het opsporen en bestrijden van (mensen)smokkel in 2015. Beeld: Via Frontex
Mensenrechten

Frontex: Europa’s dodelijke grensleger

Plotseling stapte de uitvoerend directeur van Frontex vrijdag op. Zijn grensagentschap ligt al jaren onder vuur vanwege gewelddadige en dodelijke ‘pushbacks’ van migranten die Europa in willen. Wat weten we van deze bewakingsdienst, die steeds meer op een zwaar gefinancierd huurlingenleger is gaan lijken?

Door 29 april 2022
Frontex migratie politiek pushbacks SDG16 sociaal onrecht Vluchtelingen
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Frontex-directeur stapt op (29 april 2022)

Na jaren van kritiek stapt Fabrice Leggeri, uitvoerend directeur van Frontex, op. Dat liet hij vrijdag weten aan de Europese Commissie en de raad van bestuur van Frontex, dat zijn ontslag accepteerde.

Over de precieze reden dat hij ontslag neemt weidde Leggeri niet uit. Wel is de timing opvallend: binnenkort wordt een rapport over Frontex verwacht van de Europese antifraudedienst Olaf. Het Europees Parlement doet al een tijd onderzoek naar mensenrechtenschendingen door de grensbewakingsdienst. In afwachting van de uitkomsten bevroor het Parlement eind oktober een deel van de begroting van Frontex.

Een vrouw uit Burundi en een minderjarige jongen uit Congo zouden in mei 2020 met geweld zijn tegengehouden op de Middellandse Zee door het Europese grens- en kustagentschap Frontex. Zij zouden samen met hun medereizigers op gammele bootjes buiten Europese wateren zijn achtergelaten, zonder voedsel, water of navigatiemiddelen. Het Europees Hof van Justitie behandelt twee rechtszaken tegen Frontex, die mensenrechtenadvocaten namens asielzoekers aanspanden. Ook het Europees Parlement doet onderzoek naar mensenrechtenschendingen door zijn eigen grensbewakingsdienst.
Frontex (kort voor het Franse Frontières extérieures, ‘buitengrenzen’) kan al jaren op kritiek rekenen vanwege zijn optreden tegen irreguliere migranten, oftewel migranten die zonder geldige documenten Europa willen bereiken. Al in 2011 noemde mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch Frontex medeplichtig aan het schenden van mensenrechten. Frontex droeg migranten aan de Grieks-Turkse grens over aan Griekse autoriteiten, die hen in overvolle detentiecentra onderbracht.
“

Illegale 'pushbacks' kostten al zeker 2000 migranten het leven

Sinds het begin van de coronacrisis heeft het met geweld tegenhouden van migranten, die Europa willen bereiken, al zeker 2000 mensen het leven gekost. Dat blijkt uit onderzoek door The Guardian. In totaal werden zeker 40.000 migranten van de Europese grens teruggedrongen, vaak met geweld. Frontex assisteert lidstaten bij zulke ‘pushbacks’.
Duizenden gewelddadige pushbacks per jaar

Er is geen kant-en-klare definitie van een illegale pushback. Breed gezegd gaat het om maatregelen die landen nemen om migranten, onder wie asielzoekers, die de grens over zijn gestoken (direct) terug te dwingen, zonder hun de kans te geven om asiel aan te vragen (waar zij wel recht op hebben). Met pushbacks overtreedt Europa onder meer het verbod op collectieve uitzettingen uit het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens.

We kennen pushbacks voornamelijk van beelden van boten langs de Griekse of Italiaanse kust, die teruggesleept worden naar open zee. Op land vinden pushbacks veelal plaats op de ‘Balkanroute’. Uit rapporten van de Danish Refugee Council blijkt dat er in 2020 ongeveer 16.000 illegale pushbacks plaatsvonden van Kroatië (terug) naar Bosnië. In 60 procent van de gevallen kwam daar geweld bij kijken.

Afschrikbeleid

Frontex werd in 2004 opgericht door de Europese Commissie en is het grootste van de meer dan veertig officiële Europese agentschappen. Het wordt bekostigd door de EU (oftewel: van belastinggeld van inwoners van de EU), waar het van alle agentschappen de grootste bijdrage van ontvangt. Aanvankelijk moest Frontex slechts ‘het evenwicht tussen vrijheid [van verkeer] en veiligheid bewaren’ in het Schengenbied1. Al snel nam het agentschap naast coördinerende taken ook uitvoerende taken op zich. Zo kon het vanaf 2007 ‘snelle-grensinterventieteams’ samenstellen als een lidstaat daarom vroeg – bijvoorbeeld als veel migranten de grens over willen. Zo’n team ondersteunt ambtenaren en ordehandhavers ter plaatse. Frontex treedt dus weliswaar autonoom op, maar heeft tegelijkertijd een dienende taak.
“

Frontex voert het inhumane asielbeleid van de Europese Unie uit

Die taak is sinds 2004 flink uitgebreid. Sinds het in 2016 officieel werd omgedoopt tot het ‘Europese Grens- en kustwachtagentschap’, is Frontex betrokken bij deportaties en biedt het ondersteuning bij opsporings- en reddingsoperaties voor personen in nood op zee. Op dat laatste valt wel wat af te dingen, zeggen critici: volgens ngo’s die in de Middellandse Zee actief zijn, zoals Sea Watch, informeert Frontex doorgaans enkel de Libische autoriteiten over migranten in nood om hen op te halen. Mensenrechtenorganisaties waarschuwen dat migranten in Libië worden opgesloten in detentiecentra, gefolterd of verhandeld.

‘Als ik wist dat Moria zo was, was ik hier nooit heen gekomen’

De Griekse socioloog Nikolaos Xypolytas, die onderzoek doet naar de marginalisering van vluchtelingen, benadrukt dat de werkwijze van Frontex in lijn is met het inhumane asielbeleid van de Europese Unie. “Politici willen migranten afschrikken”, zegt hij via Skype. “Eerst nog op een indirecte manier: door het creëren van kampen waarin de omstandigheden zo erg zijn dat je er gewoon niet wil belanden. Daarna zijn er pushbacks gekomen: asielzoekers en migranten worden met geweld teruggestuurd. Inmiddels zelfs dagelijks.” De Griekse premier Kyriakos Mitsotakis streeft zo naar ‘het maximale niveau van afschrikking om te voorkomen dat migranten die getroffen zijn door het coronavirus de EU binnenkomen’.

Volgens Xypolytas wordt de Europese aanpak van migranten steeds radicaler. “Zelfs wat we het centrum van het politieke spectrum noemen is extremer geworden in hun opvattingen (over migratie, red.). We zijn onnodig bang van de opkomst van extreemrechts.” Xypolytas ziet liever dat we kritischer zijn op politici die als ‘gematigd’ te boek staan: “Waar we ons zorgen over moeten maken zijn de Europese leiders: Merkel, Macron – die bepalen het inhumane beleid. Dat Frontex uitvoert.”

Nationale strijdkrachten

Het budget van Frontex groeide sinds de oprichting in 2004 fors. In 2004 had het agentschap nog 70 mensen in dienst en een budget van €6 miljoen, in 2020 werkten er 1200 mensen van 29 verschillende landen en was het budget meer dan 75x zo groot: €460 miljoen.
“

Bijna alle nieuwe Frontex-medewerkers behoorden tot de politietop of hadden ervaring met terrorismebestrijding

Bij een sollicitatieronde in 2019 meldden meer dan 7000 mensen zich aan, onder wie een veteraan van de wetshandhavingsdienst die werd aangetrokken door de belofte van elitewerk en een goed salaris, zo ontdekten Politico-journalisten. De man werd geselecteerd als een van de 168 nieuwelingen die afgelopen september door het agentschap in Warschau werden verwelkomd. ‘Bijna alle gerekruteerden behoorden tot de top van politie- of veiligheidstroepen’, aldus de man tegen Politico. ‘Sommigen hadden ervaring met terrorismebestrijding. Eén man was zelfs de lijfwacht van de president in zijn thuisland geweest.’

In 2027 moet de ‘troepenmacht’ uit 10.000 personen bestaan. Zo zal de Europese Unie haar eigen ‘geüniformeerde dienst hebben’, staat te lezen op de website van Frontex. Het grootste deel zou bestaan uit nationale strijdkrachten, met zo’n 3.000 personeelsleden die rechtstreeks door Frontex zouden worden ingehuurd. Tot die tijd stelt de Europese Commissie €11 miljard beschikbaar ‘voor het opzetten van het permanente korps, de aanschaf van nieuw materieel en het uitvoeren van aanvullende taken’.

Wat doet Frontex met zijn budget?

Omdat Frontex een EU-agentschap is, moet het zijn uitgaven verantwoorden aan de Europese Commissie. Het Europees Parlement moet met de begrotingen instemmen. Of het agentschap die werkwijze voldoende naleeft, is de vraag. In een rapport stelt de Europese Rekenkamer vast dat het grens- en kustwachtagentschap onvoldoende communiceert over de resultaten van zijn acties en het bestede budget. Het Europese Fraudeonderzoeksbureau Olaf gaat momenteel na of EU-geld al dan niet verkeerd wordt besteed.

Frontex-officials tijdens een training in Tallinn, 2020.Beeld: Frontex

Frontex ontwijkt verantwoordelijkheid

‘We weten nooit wat we in het bos vinden: levende mensen, of lijken’

Samen met netwerk voor burgerjournalistiek Bellingcat verzamelde de Nederlandse onderzoeksorganisatie Lighthouse Reports in 2020 bewijzen van illegale pushbacks. In Turkije kreeg Lighthouse contact met jonge mannen die naar eigen zeggen onder dwang uit Griekenland waren gezet. Asielzoekers ‘verdwenen’ zelfs uit kampen op het Griekse vasteland. Frontex-directeur Fabrice Leggeri liet aan het Europees Parlement te weten van zulke ‘deep pushbacks’, maar zei dat zijn agentschap er niet bij betrokken was. Lighthouse ontdekte van wel.

Mede door de complexe mix van autonomie en dienstbaarheid, is het moeilijk om Frontex verantwoordelijk te houden als het betrokken is bij mensenrechtenschendingen. Melanie Fink, postdoctoraal onderzoeker bij het Europa Instituut van de Universiteit Leiden, constateert in een blog dat het takenpakket van Frontex zo verdeeld is (over private partijen en EU-agentschappen) dat het moeilijk vast te stellen is wie precies voor welke misstand verantwoordelijk is. Bovendien zijn de activiteiten van Frontex doorgaans geheim. ‘Informatie over dagelijkse activiteiten is schaars, essentiële documenten zijn niet publiekelijk beschikbaar en materiaal dat wordt gedeeld, wordt eerst ‘bewerkt’’, aldus Fink.

“

Wat bedoeld was als coördinerend veiligheidsagentschap, lijkt steeds meer op een huurlingenleger

Ook Frontex-medewerkers zelf lijken gefrustreerd door deze werkwijze. Een vrijwilliger van een ngo (die anoniem wenst te blijven*) hoorde van een Frontex-medewerker dat de Griekse kustwacht zijn collega’s en hem bijvoorbeeld instrueerde om links van hun boot te wachten (die ze assisteerden) ‘terwijl er ‘iets’ aan de rechter kant gebeurt’. “Ze (individuele Frontex-medewerkers, red.) kunnen niets rapporteren want ze hebben niets gezien”, aldus de ngo-vrijwilliger.

Sinds 2019 mag Frontex van de EU zijn eigen materiaal aankopen, zoals schepen, voertuigen, vliegtuigen, drones en radars. Voorheen gebruikten grenswachten de uitrusting (helikopters, vliegtuigen, patrouillewagens, hartslagdetectoren) van de lidstaten. Wat bedoeld was als coördinerend veiligheidsagentschap, groeit dus gaandeweg uit tot een dienst die meer wegheeft van een klein huurlingenleger dan een ordedienst.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld op 16 juni 2021.

* De naam van de vrijwilliger is bij de redactie bekend.

Payman (19) slaapt in de Bosnische vrieskou: 'Het kamp deugt niet'

Het ‘Moria van de Balkan’ werd verwoest door een reusachtige brand.

Vluchtelingen helpen is niet crimineel, het is verplicht

Europa heeft naast een morele ook een juridische plicht.

  1. De (momenteel) 27 Europese landen in de Schengenzone bieden elkaar onderling vrij verkeer van personen en goederen. Het is in feite een gebied zonder onderlinge grenzen. ↩︎

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —  € 8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —  € 6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
 Totaal
Subtotaal in winkelwagen € 0,00
Besteltotaal € 0,00

  • € 0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Lees en steun

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons