Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Vraagje. Hoe noem je delen van de wereld waar mensen gemiddeld een lager inkomen, een lagere levensverwachting en minder toegang tot goed onderwijs, zorg en elektriciteit hebben dan waar je zelf woont?
Grote kans dat je aan ‘ontwikkelingslanden’ of ‘derdewereldlanden’ denkt. Iedereen weet wat ermee wordt bedoeld, maar deze termen zijn om verschillende redenen aanvechtbaar. OneWorld zoekt al een tijdje naar een alternatief, maar dat blijkt niet zo simpel. Want ook alternatieven als ‘opkomende economieën’ zijn verhullend en eurocentrisch volgens OneWorlds naslagwerk over koloniale taal – je zegt eigenlijk ‘economieën die nog moeten worden zoals wij’.
“Eerste wereld suggereert ‘beste’ en dat zou van derde ‘slechtste’ maken
Dat ik me nu ook in deze taalkwestie heb vastgebeten, komt door een artikel dat ik eerder voor OneWorld schreef over de Colombiaanse María Osorio. Zij verzorgt in Spanje een bejaarde vrouw. Bij het schrijven kwam ik in de knel toen ik de landen wilde omschrijven waar huishoudelijke hulpen als Osorio – die naar de VS of Europa migreren – vandaan komen. In dit geval was het Colombia, maar het gaat ook vaak om vrouwen uit Aziatische of Afrikaanse landen. Hoe noem je die landen samen anno 2021?
Ontwikkeling: waar naartoe?
‘Ontwikkelingslanden’, een term die vanaf het einde van de Koude Oorlog werd gebruikt voor niet-geïndustrialiseerde landen, viel af. Want waar ontwikkelen die landen zich dan precies naar toe? Tot ze net zo rijk/ver/goed zijn als ‘ontwikkelde landen’? En: wil dat zeggen dat die laatste zich niet meer (hoeven te) ontwikkelen? Elk land is constant in ontwikkeling.
Lagelonenland?
De Wereldbank deelt sinds 2016 landen niet meer in als ontwikkelings- of ontwikkeld land, omdat het geen relevante classificatie (meer) zou zijn. In plaats daarvan categoriseren ze data nu per regio of op basis van inkomsten: lagelonen-, middenlonen- en hogelonenlanden. Maar dan mis je ook veel relevante factoren, vind ik, zoals kwaliteit van onderwijs, toegang tot gezond voedsel en anticonceptiemiddelen en de mate van kwetsbaarheid voor klimaatverandering.
Uiteindelijk koos ik ervoor om gewoon te benoemen wat ik bedoelde. Het grootste deel van het artikel beperkte zich tot Zuid-Amerika, dus dat schreef ik – op de keer na dat ik het verhaal in breder perspectief wilde plaatsen. Bij gebrek aan beter koos ik daar voor ‘mondiale Zuiden’ (en dat terwijl Osorio’s Colombia grotendeels boven de evenaar ligt).
Derdewereldland: koloniaal
Het zat me niet lekker. Voor mij was deze worsteling nieuw, maar mensen doen al decennialang pogingen om de wereld te categoriseren. De Franse demograaf Alfred Sauvy schreef in 1952 over ‘Drie werelden, één planeet’. Volgens zijn theorie vormden de VS, West-Europa en hun bondgenoten de ‘Eerste Wereld’. De ‘Tweede Wereld’ betrof de Sovjet-Unie, China, Cuba en bondgenoten. De landen die overbleven, kregen het stempel ‘Derde Wereld’. Een eurocentristische en kolonialistische indeling, want ‘eerste’ suggereert ‘beste’ en dat zou van ‘derde’ ‘slechtste’ maken. De populariteit van deze indeling nam af naarmate ‘ontwikkelingsland’ aan populariteit won. Inmiddels raakt die term ook uit de mode.
Fragiele staten?
Waarom duiken deze woorden dan toch nog regelmatig op? Zo leert een rondje googlen dat ngo’s vaak nog ‘ontwikkelingsland’ op hun website gebruiken. Ik pols Cordaid en het blijkt dat zij het woord in principe niet meer gebruiken, maar dat ze toch ervaren dat veel mensen bij deze term precies weten wat er wordt bedoeld. Als alternatief gebruikt Cordaid fragiele staten, moeilijke gebieden of lage inkomenslanden. ‘Allemaal niet geweldig’, vindt woordvoerder Mickael Franci.
De pagina Van de ngo waar ik via Google ‘ontwikkelingsland’ op vond, blijkt trouwens verborgen te zijn en ooit aangemaakt voor de SEO (zoekmachineoptimalisatie), zodat mensen die op dat woord zoeken Cordaid kunnen vinden. Maar, mailt Franci: “Nu ik erover nadenk, we zouden die SEO-pagina ook kunnen gebruiken om uit te leggen waarom het beter is om af te stappen van dat type woorden en framing.”
'Landen met weinig economische slagkracht'?
“Ook wij doen nog lang niet alles goed”, zegt woordvoerder Hizkia de Jong van Artsen zonder Grenzen. Ze hebben een alternatievenlijst gemaakt, zoals ‘landen met minder economische slagkracht’. Volgens De Jong heeft onder meer de Black Lives Matter-beweging ervoor gezorgd dat plannen die er al lagen in een stroomversnelling zijn geraakt. “Als ngo hebben we de verantwoordelijkheid om het goed te doen. De focus moet niet liggen op de ‘white savior’ (witte redder), maar op de mensen die wij medische hulp bieden.”
Oud-koloniën?
Ook de Argentijnse Florencia Brizuela González breekt regelmatig haar hersens over goede alternatieven. Ze is verbonden aan de faculteit Recht en Politieke Wetenschap aan de Universiteit van Barcelona. Daarnaast is ze antiracisme-activist en daar geeft ze lessen over op Spaanse middelbare scholen, waar ze nog schrikbarend vaak de term ‘derde wereld’ hoort. “Welk begrip ik gebruik, is afhankelijk van waar ik over schrijf of spreek, en voor wie. Als het gaat over bijvoorbeeld de relatie tussen Spanje en Latijns-Amerikaanse landen, gebruik ik vaak oud-koloniën. Maar over het algemeen probeer ik te vermijden landen te categoriseren omdat het al snel homogeniseert: ook binnen landen bestaan grote verschillen.”
Klopt Mondiale Zuiden?
Om ‘ontwikkelingsland’ te vermijden kun je dus kiezen voor een formulering als ‘oud-kolonie’, of nog liever: precies beschrijven wat je bedoelt. Maar de keuze is nog niet echt reuze. Welke opties zijn er nog meer? Een alternatief dat je regelmatig hoort is ‘global South’, of ‘mondiale Zuiden’, in 1969 geïntroduceerd door de Amerikaanse schrijver en activist Carl Preston Oglesby. Met als aanleiding de Vietnam-oorlog omschreef hij in een opinietijdschrift de dominantie van de VS over het ‘mondiale Zuiden’.
“Hoe geschikt is een begrip dat een disclaimer nodig heeft om goed te worden begrepen?
De term lijkt neutraler, maar wekt ook verwarring, want het gaat niet over het geografische zuiden. Een land als Indonesië wordt er immers wel toe gerekend, maar Australië niet. De Wikipedia-pagina over ‘global South’ begint met ‘niet te verwarren met Zuidelijk Halfrond’. Hoe geschikt is een begrip dat een disclaimer nodig heeft om goed te worden begrepen?
Herstellende landen?
Een kleine variatie op ‘ontwikkelingsland’ wil ook nog wel eens opduiken in de vorm van ‘ontwikkelende landen’. Maar zoals hierboven gezegd suggereert dat dat de ‘ontwikkelde landen’ ‘af’ zijn, en bovendien is elk land altijd in ontwikkeling. Een alternatief dat wellicht wel werkt is ‘herstellende landen’, als het gaat om landen die ooit gekoloniseerd waren. Dat woord benadrukt dat het koloniale tijdperk helemaal niet lang geleden is, en veel landen nog altijd kampen met de gevolgen van eeuwenlange uitbuiting en destabilisering door koloniserende landen.
Meerderheidswereld?
Er is nog een andere term die langzaam doordringt in de Engelstalige wereld, al wordt die in Nederland (nog) weinig gebruikt: ‘Majority World’ of ‘Meerderheidswereld’. De Bengaalse fotograaf Shahidul Alam gebruikte de term voor het eerst begin jaren ’90. Het wil zeggen: dat deel van de wereld waar de meeste mensen wonen. Majority World is een subtiele herinnering aan het feit dat de West-Europese levenswijze, normen, waarden en ideeën niet de standaard zijn; we zijn veruit in de minderheid. Waarom zouden mensen zich dan moeten meten aan westerse normen? Op zich is het een mooi alternatief, ware het niet dat een hoop factoren (welvaartsniveau, levensverwachting en toegang tot voorzieningen) niet worden meegenomen.
Dunne en dikke landen?
Een laatste optie introduceerde de Nigeriaans-Amerikaanse auteur Dayo Olopade in 2014 in The New York Times. Wat nou, schreef ze, als we de wereld indelen in ‘dunne’ en ‘dikke’ landen (Olopade schrijf lean en fat)? ‘Dunne samenlevingen benaderen consumptie en productie met schaarsheid in gedachten. In de zogenoemde minst ontwikkelde landen van Sub-Sahara-Afrika is de bevolking jong en hongerig – vooral naar kansen. Niets kan voor lief worden genomen of worden verspild.’ Volgens Olopade zijn de Verenigde Staten een goed voorbeeld van een ‘dik’ land. ‘Overvloed is normaal. Dat brengt ook nadelen met zich mee. De VS heeft een van de hoogste overgewichtcijfers ter wereld.’
Maar ook deze tweedling is niet zonder haken en ogen: het opdelen van economieën aan de hand van lichamen is stigmatiserend, het werkt fatshaming in de hand (red.) Bovendien is het idee dat in landen waar overvloed niet de norm is geen dikke mensen zouden leven achterhaald. Met name onder de groeiende middenklasse komt een hoog BMI1 vaker voor. Olopade voegt toe: ‘Nu oude adjectieven voor Afrika – ‘hopeloos, ‘verscheurd door oorlog’, ‘verarmd’ – vervagen, moeten dikke economieën stoppen met veronderstellen dat arme landen hen zouden moeten nabootsen en in plaats daarvan hun eigen modellen voor sociale innovatie en efficiëntie omarmen.’
“Landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika op één hoop gooien, is generaliserend en eurocentrisch
Als dat laatste ons lukt, als we stoppen met denken dat ‘zij’ zoals ‘wij’ moeten worden, dan wordt het categoriseren van de wereld minder belangrijk. We kunnen ons afvragen of we er niet überhaupt mee moeten stoppen. Want denken dat landen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika – met elk hun eigen culturen en economieën – op één hoop gegooid zouden moeten worden, is generaliserend en eurocentrisch. Welke term je daar ook voor gebruikt.
Het zal nog even duren voordat we dat punt hebben bereikt. Tot die tijd probeer ik vooral te benoemen wat ik bedoel, en me erbij neer te leggen dat een ideale term (nog) niet bestaat. Wat mij betreft komt ‘meerderheidswereld’ dicht in de buurt, maar omdat het in Nederland nog weinig wordt gebruikt, behoeft die term uitleg en daar is niet altijd ruimte voor. Hetzelfde geldt voor Olopades verdeling van ‘dikke’ en ‘dunne’ landen. Ongetwijfeld gaan we de komende jaren nog meer nieuwe begrippen leren kennen. Taal is namelijk, net zoals de wereld, constant in ontwikkeling.
Ook op de website van OneWorld waren nog spoken uit het verleden rond. Wie in de zoekfunctie ‘ontwikkelingsland’ of het meervoud intypt, krijgt een heleboel hits. Sorteer je echter op datum, dan zie je dat de term na publicatie van het artikel over koloniale taal in 2018 vrijwel niet meer is gebruikt (behalve in externe berichten zoals de vacatures of teksten die door partners zijn aangeleverd, of wanneer iemand wordt geciteerd die de term gebruikt).
- De Body Mass Index (ook wel Queteletindex genoemd, naar de 19e-eeuwse bedenker van de index Adolphe Quetelet) deelt mensen in op de verhoudingen tussen hun lengte en gewicht. Body-positivityactivisten wijzen op de gebreken van de index, die niet bedoeld zou zijn om individuen mee te meten en bovendien is bepaald aan de hand van de lichamen van Europese mannen. Ook zou de index geen oog hebben voor de veel complexere samenloop van gezondheidsfactoren. Iemand met een hoog BMI is niet per definitie minder gezond dan iemand met een laag BMI. ↩︎
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
