Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Na de Russische invasie van Oekraïne beloofde de EU al snel minder energie uit Rusland in te voeren. Maar deze week bleek dat we sinds de invasie voor
zo’n 85 miljard euro aan Russisch kolen, olie en gas hebben gekocht. Dat is ruim de helft van de in totaal 158 miljard euro die Rusland verdiende aan de verkoop van fossiele brandstoffen.
Het onderstreept de jarenlange Europese afhankelijkheid van Russische energie. In 2020 importeerde de EU een kwart van haar ruwe olie en 40 procent van haar gas uit Rusland. De helft van de steenkool die we gebruikten, kwam volgens de statistieken uit 2019 ook uit Rusland. Vooral Duitsland (voor de helft), Italië (46 procent), Finland en Letland (ruim 90 procent) waren eind februari van Russisch gas afhankelijk. Die afhankelijkheid maakt kwetsbaar, concludeerden EU-leiders.
“
Op de lange termijn kán de oorlog in Oekraïne de energietransitie versnellen
In 2021 verdiende Rusland nog
9,1 biljoen roebel – 108 miljard euro – aan de export van gas en olie. Dat is goed voor 36 procent van het totale budget van het land. Maar na de invasie sloeg Europa aan het zoeken naar andere leveranciers. Voorstanders van een snellere duurzame transitie naar een gasloze samenleving zagen een opening. Onderzoeker
Olivia Lazard van de denktank
Carnegie Europe zei in die periode: “Europa zal een afweging moeten maken tussen de lange en de korte termijn, maar op de lange termijn kán de oorlog in Oekraïne de transitie versnellen.” Hoe realistisch blijkt dat?
‘Kritieke grondstoffen’
Voor de energietransitie zijn zogeheten ‘kritieke grondstoffen’ nodig. Dat zijn grondstoffen die onmisbaar zijn, maar (nog) niet in voldoende hoeveelheid binnen de EU gewonnen kunnen worden. Met name kobalt, grafiet, lithium, mangaan, koper en nikkel zijn nodig voor batterijen (en elektrische auto’s), aluminium en zeldzame aardmetalen voor windturbines en onder meer gallium en tellurium voor zonnepanelen.
“
Het winnen van zogeheten 'kritieke grondstoffen' leidt tot milieuschade
Het winnen van die grondstoffen leidt tot milieuschade. Onder andere in Bolivia, Chili en Argentina heeft de ‘
lithiumkoorts’ het landschap verwoest. Door het dumpen van grote hoeveelheden zout in meren raakte de bodem verzuurd en het land onvruchtbaar. Maar dit is, volgens Lazard, geen argument om bij steenkool te blijven. “Het gaat om ons voortbestaan op aarde. We moeten onze uitstoot verminderen.”
China besefte al vroeg dat de wereld dergelijke kritieke grondstoffen in grote mate nodig zou gaan hebben. “Nu is de rest van de wereld ook aan een race begonnen om toevoer ervan veilig te stellen”, zegt Lazard. De EU is al een tijd aan het kijken naar mogelijkheden binnen Europa, om niet afhankelijk te worden van China. En toen kwam Oekraïne al voor in het verhaal: “Vorig jaar sloot de EU een overeenkomst met Oekraïne (een ‘strategisch partnerschap’ om de aanvoerketen van grondstoffen te verbeteren, red.). Dat land is rijk aan tal van grondstoffen die van belang zijn voor de ‘decarbonisatie’.”
“
Poetins acties staan de energietransitie in de weg
“Deze samenwerking bracht Oekraïne dichter bij Europa en dat wilde Poetin niet.” Lazard benadrukt dat de deal geen directe aanleiding vormde tot de Russische agressie, maar gelooft wel dat Poetin het in aanloop naar de invasie van Oekraïne in overweging nam. Het past in een bredere trend van het gedrag dat Poetin liet zien in aanloop naar de invasie, zegt zij. “Ruslands agressie bevestigde de totale onverschilligheid van het land voor de risico’s die de klimaatcrisis met zich meebrengt. Poetin staat zo in de weg van klimaatacties.”
Alternatieve productielanden
Ook de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen gaf te kennen te voelen voor een snellere overgang naar hernieuwbare energie. De Europese Commissie combineerde dat streven met het beteugelen van de stijgende energieprijzen en het diversifiëren van leveranciers. De Poolse premier Mateusz Morawiecki
liet bijvoorbeeld aan de Europese Commissie weten dat zijn land meer steenkool uit Australië zou kunnen importeren. Maar dat stuitte weer op andere bezwaren: Australië
zou, samen met enkele andere landen, proberen het VN-Klimaatpanel (IPCC) te frustreren om de eigen economische belangen te verdedigen. Dit terwijl het IPCC
waarschuwt dat de klimaatcrisis de wereld harder zal raken dan voorheen werd verwacht.
“
De Amerikaanse fossiele lobby besteedde miljoenen dollars aan het zaaien van publieke twijfel over de wetenschap achter klimaatverandering
Een ander productieland waar de EU haar ogen op liet vallen zijn de Verenigde Staten. Dat vinden milieuactivisten wrang: na China zijn de VS de grootste vervuiler ter wereld (met India en Rusland op respectievelijk de derde en vierde plek). Maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan worden er regelmatig
tegengehouden door een machtige ‘fossiele lobby’. “Door steenkool van de VS aan te kopen versterken we die lobby”, aldus Lazard. De Amerikaanse fossiele lobby besteedde
miljoenen dollars aan het beïnvloeden van wetgevers en het zaaien van publieke twijfel over de wetenschap achter klimaatverandering.
Volgens Lazard moet de EU goed nadenken van wie en in welke mate ze afhankelijk wil zijn. Voor gas zou Europa behalve bij de VS bijvoorbeeld bij Qatar kunnen aankloppen, stelt zij. Het emiraat is, samen met Australië, de grootste exporteur van vloeibaar aardgas ter wereld. Maar de emir van Qatar kondigde al aan dat zijn land niet in staat is om op korte termijn in zijn eentje aan de enorme vraag van de EU te voldoen.
“
Het verminderen van de energieafhankelijkheid van Rusland zou de EU €100 miljard kunnen kosten
Zakendoen met de oliestaat zou bovendien betekenen dat de EU de ogen sluit voor een reeks aan mensenrechtenschendingen: van machtsmisbruik en uitbuiting van arbeidsmigranten tot het wettelijk vastgelegde mannelijke voogdij in het huwelijk, waardoor gehuwde vrouwen nauwelijks rechten hebben. Hetzelfde geldt voor Saudi-Arabië: kroonprins Mohammed bin Salman zet niet alleen zijn bevolking onder druk, maar blijft ook Jemen bombarderen.
Een nieuw IJzeren Gordijn
Volgens Marcus Siddi, hoogleraar Wereldpolitiek aan de Universiteit van Helsinki en Tempere, was het een onrealistische gedachte om op erg korte termijn onafhankelijk te worden van Rusland. “De EU kan gas van elders exporteren, maar het gaat ons veel meer kosten.” Het verminderen van de energieafhankelijkheid van Rusland zou de EU €100 miljard kunnen kosten,
berekenden onderzoekers van denktank Bruegel: €50 miljard om de reserves weer op te bouwen, €25 miljard extra kosten voor het aanboren van duurdere, niet-Russische voorraden plus €25 miljard om de distributie binnen de EU te organiseren. Onderzoekers vragen zich af hoe deze kosten zullen worden verdeeld onder privébedrijven, eindgebruikers en overheden en afzonderlijke EU-lidstaten.
Voorlopig zal de EU dus nog wel even moeten doorgaan met het aankopen van Russische grondstoffen. De economische greep van Rusland is nu eenmaal te stevig. De Duitse bondskanselier Olaf Scholz beweert dat ‘Europa Russische energie nodig heeft om de voorzieningszekerheid te waarborgen’. Volgens hem zijn er op dit moment geen alternatieven voor Russische bevoorrading. Ook premier Mark Rutte tempert de verwachtingen: “Het reduceren van onze afhankelijkheid vergt tijd.” Tijd die we niet hebben, aldus Lazard.
Wat hoge energieprijzen te maken hebben met de prijs van je brood
Hoge energieprijzen leiden tot hogere voedselprijzen – voor de productie ervan is immers energie nodig. Rusland wil in de toekomst andere landen afhankelijk van zichzelf maken door ‘broodmand’ van Europa en mogelijks de rest van de wereld te worden. Oekraïne beschikt over de vruchtbaarste landbouwgrond in Europa. Het land is de grootste exporteur van zonnebloemolie wereldwijd en de op zeven na grootste exporteur van tarwe – die komt vooral in het Midden-Oosten en het noorden van Afrika terecht. De Russische invasie heeft deze toeleveringsketens al aanzienlijk verstoord.
Lazard: “We weten dat voedselonzekerheid sociale onrust verhoogt. Denk maar terug aan de Arabische Lente. In die tijd importeerden landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika al meer voedsel per hoofd van de bevolking dan enige andere regio ter wereld. De prijsvolatiliteit is onhoudbaar geworden voor kwetsbare bevolkingsgroepen. Zo kunnen ook de hoge energie- en voedselprijzen ten gevolge van de oorlog in Oekraïne na een tijd in verschillende Europese landen voor onrust zorgen.”
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 11 maart 2022.
