“In het westen draait alles om ik, ik, ik,” verzucht Sophie Oluwole. “Dat heeft de wereld uit balans gebracht. De westerse gerichtheid op het ik leidt ertoe dat je de ander minder belangrijk vindt en gemakkelijk weg kunt zetten als minderwaardig. In het Afrikaanse denken is het zelf niet gescheiden van andere personen. De hand van een kind kan niet hoog reiken, maar de hand van een oude man past niet door de hals van een kalebas. Dat betekent dat je elkaar aanvult en nodig hebt.”
Sophie Oluwole (1935) staat bekend als een invloedrijke en tegendraadse filosoof. In 1984 behaalde de Nigeriaanse, als eerste in Sub-Sahara Afrika, een doctoraat in de wijsbegeerte. Sindsdien publiceerde ze een groot aantal boeken over het onderwerp dat haar steeds nauwer aan het hart is komen te liggen: de verborgen en vaak miskende rijkdom van klassieke Afrikaanse denkwijzen. Afgelopen week toerde Oluwole door België en Nederland om de Nederlandse vertaling van Socrates en Orunmila te promoten. In dit boek, vorige maand verschenen bij Ten Have, betoogt ze dat Afrikaanse filosofie evenveel bestaansrecht heeft als westerse filosofie. Op haar Amsterdamse hotelkamer legt ze met grote gedrevenheid uit hoe ze naar het verschil tussen beide tradities kijkt.
Haar eigen dochter, die overtuigd christen is, wil het boek van haar moeder niet eens in huis hebben omdat het over ‘duivelse’ praktijken zou gaan.
Sophie Oluwole: “De westerse filosofie baseert zich sinds Socrates op een denkkader waarin de werkelijkheid twee kanten heeft, materie enerzijds en idee of geest anderzijds. Materialisten zeggen dat materie superieur is, idealisten zeggen dat de ideeën- of geesteswereld superieur is. Maar aan welke kant je ook staat, de twee zijn tegengesteld en onverenigbaar. In het Afrikaanse denken gaan het materiële en niet-materiële juist altijd samen.” Oluwole klopt met de knokkels van haar hand op het houten tafeltje dat voor haar staat, alsof ze het ding tot leven wil wekken. “Dat geldt voor het groeien van een boom, maar ook voor deze tafel. Er zit een vorm van levenskracht in, een energie die je niet van de materie kunt scheiden. Dat noem ik complementair dualisme.”
Eeuwenoude Ifa teksten
In Socrates en Orunmila wordt het principe van het complementair dualisme vooral uitgewerkt op basis van een verzameling verzen, mythen, spreekwoorden en andere wijsheden, die in West-Afrika bekend staat onder de naam Ifa. De teksten van Ifa, die al eeuwenlang mondeling worden doorgegeven, zijn opgebouwd en gerubriceerd volgens een zeer vernuftig systeem en maken sinds 2005 deel uit van de UNESCO-lijst van immaterieel erfgoed. Omdat dit systeem in West-Afrika van oudsher gebruikt wordt als een orakel waarmee de ‘traditionele’ goden geraadpleegd kunnen worden, ligt het voor de hand om een link te leggen tussen het complementair dualisme van Sophie Oluwole en de denktrant van het Afrikaanse animisme. Oluwole schudt gedecideerd van nee: “Het animisme is een religieus systeem waarin voorwerpen en natuurelementen apart worden geplaatst om contact te zoeken met God. De complementaire denkwijze waar ik het over heb, is van toepassing op de hele werkelijkheid.”
Ze wil juist af van de eeuwige nadruk op religie als het om Afrikaanse denkwijzen gaat: “Iedere filosofie heeft een religieuze basis, ik wil die twee niet scheiden. Maar het probleem is dat Ifa door westerse missionarissen is opgevat als occult bijgeloof. Daardoor heeft niemand in de gaten dat het in feite een wijsgerig systeem is, een encyclopedie van kennis die uit duizenden en duizenden teksten bestaat. Om al die teksten te beheersen is achttien jaar studie nodig, dus ga maar na wat dat betekent.”
Als mijn taal sterft, sterf ik ook. Nigeriaanse intellectuelen zijn volledig gevormd door het Engels.
In haar boek benadrukt Oluwole bij herhaling dat klassieke Afrikaanse filosofie net zo rationeel, kritisch en wetenschappelijk is als westerse denksystemen. Oluwole: “Ik heb een tijdje in Rusland en Duitsland gestudeerd. Daar kreeg ik te horen dat orale traditie geen filosofie is. Het Westen schrijft voor dat filosofie gebaseerd moet zijn op geschreven teksten.” Grinnikend: “Ik dacht, nou, als jullie dat vinden, dan zal ik daar eens een boek over schrijven! Na het behalen van mijn doctoraat ben ik het Yoruba, de taal waarin de Ifa-teksten zijn overgeleverd, serieus gaan bestuderen. Tot dan toe kende ik het Yoruba alleen als straattaal, maar daarmee kom je er natuurlijk niet.”
Engels op de Nigeriaanse universiteit
Oluwole maakt zich zorgen over het feit dat taal een onuitputtelijke bron van onbegrip en misverstand is. De dominantie van het Engels, de taal van de voormalige kolonisator, is daar in hoge mate debet aan: “Vanaf het moment dat ik naar school ging, heb ik alleen maar Engels geleerd. Hoe kun je toegang krijgen tot Afrikaanse wijsheid als er geen onderwijs wordt gegeven in de taal waarin die wijsheid besloten ligt? Als mijn taal sterft, sterf ik ook. Nigeriaanse intellectuelen zijn volledig gevormd door het Engels. Van Afrikaanse tradities willen ze niets weten.”
Oluwole vertelt dat haar boek slechts op twee Nigeriaanse universiteiten gebruikt wordt, terwijl het land tientallen academische instellingen telt. En haar eigen dochter, die overtuigd christen is, wil het boek van haar moeder niet eens in huis hebben omdat het over ‘duivelse’ praktijken zou gaan. “Ik heb vijf exemplaren van mijn boek aan de predikant van haar kerk gegeven,” zegt Oluwole. “Maar tot dusver heeft hij niet gereageerd.”
Het vermoeden rijst dat Socrates en Orunmila bedoeld is als bijdrage aan wat de ‘dekolonisatie van de Afrikaanse geest’ wordt genoemd. De schrijfster van het boek barst bij die suggestie uit in een schaterlach: “Ik wil het westen van zijn stompzinnigheid bevrijden! Afrika is altijd voorgesteld als een barbaars continent zonder wijsheid of beschaving. Die arrogante houding duurt tot op heden voort. Toen ik in Duitsland studeerde vroeg een onbekende man me eens waarom ik zwart was. Ik voelde me heel erg ongemakkelijk en vroeg hem of hij wit was. Mensen zijn niet zwart of wit, dat is een aanname.”
Ze wijst naar een rol hagelwit toiletpapier die door de hotelkamer zwerft: “Kijk, dit papier is wel wit. Ik ga ermee naar het toilet om mezelf schoon te maken. Als ik mezelf tot norm zou verheffen, then I will black you out! Mijn kleur is anders, maar wat doet dat ertoe? Zolang een westers perspectief inhoudt dat wit als superieur wordt gezien, is zwart overbodig. Maar wanneer je vanuit complementariteit denkt, heeft wit geen betekenis zonder zwart en omgekeerd. Verschil is iets anders dan inferioriteit. Het is cruciaal om dat te beseffen.”
De toekomst is online
De filosofie van Oluwole zou, wanneer die verder wordt uitgewerkt, een prachtig uitgangspunt kunnen vormen voor de ontwikkeling van een global village waarin Afrika en het Westen gelijkwaardige bewoners zijn. De basis voor het complementair dualisme werd al gelegd in Oluwoles kindertijd op het Nigeriaanse platteland. De kleine Sophie groeide op in een gezin van zeven kinderen: zes meisjes en een jongen. Vader Oluwole was landbouwer en liet zijn dochters het boerenwerk doen dat normaal gesproken door jongens werd aangepakt. “Mijn vader maakte geen onderscheid tussen jongens en meisjes,” aldus Oluwole. “Op school was ik een heftig en assertief meisje, maar mijn vader heeft dat nooit afgeremd. Hij zei, als een jongen tegen je praat, praat je gewoon terug. Later was ik de enige vrouwelijke student aan de filosofiefaculteit. Mijn vader heeft me het lef gegeven om die situatie het hoofd te bieden. Ik heb mezelf nooit als minder gezien.”
Hoewel Oluwole inmiddels de tachtig is gepasseerd, maakt ze een energieke indruk en daar horen toekomstplannen bij: “Ik wil mijn inzichten op internet zetten, met een forum erbij voor uitwisseling, want kennis moet gedeeld en verspreid worden.” Over de aard van haar inzichten is ze bescheiden: “Ik ben geen profeet. Ik onderzoek bestaande Afrikaanse wijsheid en stel anderen in staat die wijsheid eveneens te ontdekken. Ik wil laten zien wat ongezien is gebleven.”
Het boek Socrates en Orunmila, wat we van Afrikaanse filosofie kunnen leren is onlangs bewerkt en in het Nederlands vertaald door Saskia van der Werff.
