Begin maart trok de verwoestende cycloon 'Pam' over het kleine eilandenrijk Vanuatu. Hoewel het dodenaantal – elf – meevalt, is de schade enorm. Hele dorpen zijn weggevaagd en naar schatting wonen momenteel 75.000 mensen in noodwoningen. Wie de rapporten over klimaatverandering leest, weet dat Vanuatu in de toekomst geen uitzondering, maar regel is. Naar verwachting zullen dit soort ‘Small Island Nations’ in de toekomst alleen maar meer te maken krijgen met verwoestend natuurgeweld.
Belangrijke oorzaak hiervoor is klimaatverandering. Zo dreigt Tuvalu, een eiland in de Stille Oceaan, binnen enkele decennia onder golven te verdwijnen door de alsmaar stijgende zeespiegel. Bovendien beperkt dit natuurgeweld als gevolg van klimaatverandering zich niet tot eilanden. Door klimaatverandering zullen landen wereldwijd te maken krijgen met steeds krachtigere orkanen en overstromingen.
Deze veranderingen hebben een grote invloed op de bevolking. Door het opwarmen van de aarde raken zo’n 150 miljoen mensen ontheemd tussen nu en 2050, berekende de Environmental Justice Foundation (EFJ). Klimaatverandering brengt een nieuw soort vluchteling met zich mee: de klimaatvluchteling.
Wie is een Vluchteling?
Een vluchteling is, zoals vastgelegd in het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties uit 1951, iemand die “vanwege een gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging zich buiten het land bevindt waarvan hij de nationaliteit bezit en niet in staat is of, vanwege deze vrees, niet bereid is een beroep te doen op de bescherming van dat land".
Juridisch kader
Hoewel de term ‘klimaatvluchteling’ niet nieuw is, is deze niet gekoppeld aan een internationaal juridisch kader. Nu kunnen vluchtelingen die hun eigen land verlaten, elders asiel aanvragen op basis van het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties (VN) uit 1951. Dit verdrag noemt verschillende gronden waarop iemand recht heeft op de vluchtelingenstatus en de bijbehorende bescherming. Klimaatverandering wordt in dat rijtje niet genoemd.
Gevolg is dat mensen die vluchten voor natuurverschijnselen niet als vluchteling erkend worden. Zij zijn volgens de huidige wetgeving ‘gewone’ migranten, een categorie die binnen de huidige internationale wetgeving geen bescherming geniet.
Nieuwe wetgeving?
Dit vraagt om verandering. Ik zie drie mogelijkheden, twee onwaarschijnlijke en één haalbare. Ten eerste, een herziening van het VN-vluchtelingenverdrag, waarbij klimaatverandering wordt opgenomen in de vluchtelingendefinitie. Een andere optie is een geheel nieuw verdrag op te stellen, specifiek toegespitst op de erkenning en bescherming van vluchtelingen als gevolg van klimaatverandering.
Helaas zijn beide opties praktisch onhaalbaar. Het Vluchtelingenverdrag is één van de meest veelomvattende en bindende VN-verdragen en het feit dat het verdrag bestaat is een overwinning an sich. Uitbreiding van het verdrag zou betekenen dat ieder verdragsland het eens zou moeten zijn met een nieuwe tekst. Maar gezien klimaatverandering en vluchtelingen in veel landen gevoelige onderwerpen zijn, is dit nagenoeg onmogelijk. Een geheel nieuw verdrag opstellen, specifiek toegespitst op de erkenning en bescherming van klimaatvluchtelingen, is daarom ook geen waarschijnlijke oplossing. Het vergt veel tijd, uiteenlopend van het organiseren van conferenties, onderhandelingen tussen lidstaten en een ratificatieproces.
Oprekken ontheemdenbescherming
Een betere optie lijkt mij het aanpassen van de Guiding Principles on Internal Displacement (GPID) van de VN, een niet-bindende set van principes opgesteld door de mensenrechtencommissie van de VN in 1998. Dit akkoord beschermt ontheemden, mensen die op de vlucht zijn in eigen land en geen internationaal erkende grens hebben gepasseerd. Het akkoord legt de verantwoordelijkheid om deze ontheemden hulp en bescherming te bieden bij nationale overheden zelf.
Opvallend
Volgens het Rode Kruis kan noodhulp bij natuurrampen klimaatproblemen versterken. Niet-afbreekbare materialen veroorzaken overstromingen en extra CO2-uitstoot. Lees hier meer.
Hoewel deze principes niet bindend zijn, wordt in de internationale rechtsorde wel naar dit juridische kader gerefereerd. Het zou mooi zijn als we deze principes kunnen oprekken, zodat dit akkoord ook van toepassing is op ontheemden – intern en extern – die moeten vluchten vanwege klimaatverandering. Het is makkelijker voor staten om met deze uitbreiding akkoord te gaan, omdat het GPID-raamwerk al bestaat en niet-bindend is. Klimaatvluchtelingen kunnen zich zo op een set juridische principes beroepen en om erkenning vragen. Een eerste stap naar een passende oplossing die klimaatvluchtelingen van een juridisch handvat voorziet.
Oog voor gevolgen
Hoewel er een oplossing voor handen lijkt te zijn, staat deze nu niet hoog op de internationale agenda. Dat is vreemd, want de wereld gaat een tijdperk tegemoet waarbij meer mensen op de vlucht slaan als gevolg van klimaatverandering dan door conflicten. Eind 2015 wordt in Parijs de opvolger van het Kyoto Protocol ondertekend. Het is van groot belang dat we dan niet alleen stil staan bij de oorzaken van klimaatverandering, maar ook kijken naar de gevolgen. Want klimaatverandering gebeurt nu. Het is tijd dat we wakker worden.
Hoe groot is zo'n orkaan eigenlijk? Door klimaatverandering zullen orkanen krachtiger zijn. Maar wat betekent dat? Klik op bovenstaande kaart en zie hoe groot zo'n orkaan is op de wereldkaart.
