Kan een panda achter glas gelukkig zijn?

Constanze Mager: “Wij hebben het bij Burgers’ Zoo regelmatig met elkaar over de filosofische vragen rondom dierenrechten. Hebben wij het recht om dieren te benutten, zij het als werkkracht, zij het als hobbyhuisdier? Hebben we het recht om dieren uit huizen en tuinen te weren omdat we ze niet willen? Deel daarvan is natuurlijk de vraag of we het recht hebben om exotische dieren te huisvesten. Heel nuttige gesprekken zijn dat, die we bijvoorbeeld ook met onderzoekers van de Wageningen Universiteit voortzetten.”

“Tegelijkertijd denk ik dat het te laat is om te doen alsof we als soort niet al de grootste invloed hebben op andere soorten. Die invloed oefenen we al tienduizenden jaren uit en ondertussen zijn we zo succesvol en met zo veel dat we niet kunnen doen alsof we op gelijke voet staan. We hebben dus eerder een zorgplicht.”

Vermeulen: “Daar hebben we geen duidelijke definities voor. Voor landbouwdieren hebben we al wel afspraken over ongerief als pijn, honger, stress en angst. Dat is natuurlijk een beperkte manier van kijken naar welzijn. Die dieren leven te kort om het te hebben over de vraag of dieren ‘tot bloei komen’.”

Mager: “Dat is wel een factor in het leven van dierentuindieren, die zich geen zorgen hoeven te maken over de meest basale behoeften. Ik denk dat er nauwelijks ongerief is, maar dierenwelzijn is door mensen heel moeilijk te definiëren. Welk instrument we ook gebruiken, we zullen toch onze meningen en gevoelens daarop loslaten.”

Vermeulen: “Maar wij hebben de keuze! Alles wordt voor dierentuindieren bepaald: met wie ze wonen, wat ze eten, wanneer ze eten, wie naar ze kan kijken, wanneer ze alleen kunnen zijn. Een dolfijn in het wild zou nooit een dode vis eten, terwijl dat alles is wat een dolfijn eet in gevangenschap. Een ijsbeer is geëvolueerd om zijn eten bij elkaar te jagen, om lange afstanden te zwemmen, om op het ijs te leven.”

Mager: “Wij doen ons best om dieren uit te dagen en te vermaken. Maar het blijft schipperen. Er zijn allerlei moeilijke keuzes die we moeten maken: moeten we de dieren jongen laten krijgen? De hele groep fleurt op van een jonkie erbij, maar de kans dat je dan met te veel dieren komt te zitten en overtollige dieren moet afmaken, neemt dan ook toe. We castreren nu dus sommige dieren, wat ook als een inbreuk op hun autonomie kan worden gezien.”

Vermeulen: “Ik vind het begrip ‘overtollige’ dieren niet echt respectvol tegenover dieren.”

Vermeulen: “Dierentuinen verantwoorden hun bestaan sinds de jaren 80 als educatieve plek, maar de meeste mensen zien een dierentuinbezoek gewoon nog als een dagje uit. Je kunt nog steeds naar een dier kijken terwijl je een dier eet. Er is veel onderzoek gedaan naar wat mensen daadwerkelijk opgestoken hebben na een dierentuinbezoek. Niet alleen qua kennis, maar ook wat hun houding tegenover dieren betreft. Hebben ze na hun bezoek bijvoorbeeld een grotere drang om zich in te zetten voor dierenwelzijn of natuurbehoud? Wat wij denken en sommige onderzoeken ook aantonen, is dat mensen en zeker ook kinderen, een verwrongen beeld krijgen van dieren. Die kun je tentoonstellen, opsluiten, ze zijn er voor ons. Hoe breng je over dat dit niet de normale functie van een dier is? Als je een dier in de ogen wilt kijken, kun je ook bij een slachthuis gaan staan, maar daar willen mensen hun kinderen niet naartoe brengen.”

Mager: “Ik houd liever de onderzoeken uit ons eigen dierenpark aan. Van de mensen die in onze oceaanhal een rondleiding krijgen, is aan het eind 20 procent meer ‘pro-haai’. We weten ook dat een van de grote crises het koraal betreft, maar de helft van de mensen die hier binnenkomen weten niet dat dat een dierlijk organisme is. Lastig om mensen te vragen klimaatneutraal te leven als ze niet weten dat er dieren doodgaan. Ik geloof echt dat de ontmoeting met een levend dier, ook in compromislandschap, belangrijk is voor interesse.”

Mager: “Het is niet het hoogste doel, maar er zijn toch al bijna honderd door dierentuinen gefokte soorten alweer uitgezet. Het meeste succes is er met kleine dieren of koudbloedigen. De in het wild uitgestorven socorroduif in Mexico wordt binnenkort weer uitgezet, eerder waren er successen met vuursalamanders en schildpadden en de Californische condor.”

Vermeulen: “Maar met fokken en uitzetten los je het achterliggende probleem niet op. Er zijn genoeg tijgers in de wereld. Net zoveel in gevangenschap in de VS en China als in het wild. Het probleem is dat er geen plek is voor deze dieren om te leven. Zimbabwe verkoopt zelfs olifanten aan dierentuinen: er is geen ruimte meer voor ze. We kunnen niet tot in de eeuwigheid dieren bewaren in gevangenschap, met de vage hoop dat er ooit weer een plek voor ze komt.”

Mager: “In de jaren 80 en 90 dacht men bij dierentuinen echt: fokken en terugzetten, dat is ons doel. Maar nu zien we ook wel dat we het uitsterven niet bij kunnen houden. We werken nu vaak met een ambassadeurssoort: door tijgers hier te promoten en bescherming aan te zwengelen, krijg je meer beschermd leefgebied voor zijn soortgenoten in Azië.”

Mager: “Wij hebben die panda’s niet, maar het geld dat het leasen van die panda’s oplevert, gaat niet alleen naar het fokcentrum, dat gaat ook naar natuurbehoud in het Chinese bos. Geld wat anders niet binnen zou komen. Wij geven per jaar een miljoen euro aan natuurbehoud. We hebben al dertig jaar een stuk regenwoud in Belize in Centraal-Amerika. Die toewijding is echt.”

Vermeulen: “Dat is allemaal prachtig, maar de manier waarop lijkt me nogal omslachtig. Eerst winst maken en dan weggeven. Kun je beter die dierentuinen ertussenuit halen. Het feit dat er nu steeds nieuwe verantwoordingen worden gevonden voor dierentuinen duidt er volgens mij op dat we een overgang maken naar een toekomst waarin we zonder dierentuinen verdergaan. Ik denk dat je een stap verder moet: hologrammen en 3D-films. Moet je echt dieren houden om kinderen te enthousiasmeren voor dieren? Kijk maar hoe populair dino’s zijn: die zullen kinderen nooit in het echt zien. En de bewondering voor walvissen leidde tot een van de succesvolste beschermingscampagnes zonder dat we er ooit een opsloten in een dierentuin.”