Alsof er een stortbui op het water neerdaalt. Zo klinkt het als twee voeders vanaf een klein vlot scheppen met korrels in een van de vijvers van de Aquatex Bentre Pangasius Farm gooien. In deze vijver van 80 bij 50 en een diepte van 4 meter zwemmen zo'n 15.000 vissen, ongeveer 10 vissen per kubieke meter. Aquatex Bentre is een van de ruim honderd pangasiuskwekerijen in de delta van de rivier de Mekong, gelegen in het zuiden van Vietnam. Hier begint de weg van de vis die uiteindelijk 13.000 kilometer verderop als filet op ons Hollandse bordje belandt. In totaal vindt langs de Mekong ruim 90 procent van de wereldwijde pangasiuskweek plaats.
In een van de vijvers worden de vissen 's middags gevoerd. De lichtbruine vlekken zijn de korrels.
De directeur van de kwekerij, Phan Huu Tai, wijst op een grote lichtblauwe zak aan welke ingrediënten er in het voer zitten. "Sojameel, vismeel en wat andere natuurlijke producten. Allemaal volgens de regels waar we volgens de certificeringen aan moeten voldoen." De bruine kleur van de rivier doet niet bepaald vermoeden dat het water waarin de vis wordt gekweekt erg schoon is. Maar daar hoeven we ons volgens Huu Tai geen zorgen over te maken. "Het water dat we uit de rivier halen wordt eerst 'schoongemaakt' met Vime Iodine, een ontsmettingsmiddel. Elke twee tot drie dagen wordt er nieuw water in de vijvers gepompt. Het 'gebruikte' water wordt opnieuw behandeld en gaat vervolgens terug naar de Mekong. De bruine kleur komt omdat het regenseizoen is. Niks schadelijks dus."
Een smet op een 'succes story'
'Is dat die vis waar ze van alles inspuiten? Die zwemmende plofkip?' Toen ik mijn omgeving vertelde dat ik naar Vietnam ging om een pangasiuskwekerij- en fabriek te bezoeken, werd duidelijk dat de vis het niet bepaald van z'n imago moet hebben. Na wat gegoogle bleek de 'panga' inderdaad wat stevige kritiek te hebben gekregen. Ik mocht op uitnodiging van de sector in Vietnam met eigen ogen gaan zien waarom er onterecht een negatief beeld is geschetst.
Opmars pangasiusDe opmars van de pangasius is in cijfers gezien op z'n minst spectaculair te noemen. In 2000, vlak nadat de vis op de Europese markt was 'ontdekt', bedroeg de export vanuit Vietnam zo'n 100.000 ton. Vanaf dat moment zette de grote opmars zich voort naar 1 miljoen ton geëxporteerde pangasiusfilets in 2009. Daarna ging de groei geleidelijk en volgens de meest recente cijfers bedroeg de hoeveelheid uitgevoerde filets in 2013 zo'n 1,3 miljoen ton. Ongeveer een kwart hiervan gaat naar de EU. Met een export van 30.000 ton naar Nederland staat ons land op de vijfde plaats van Europese pangasiusimporteurs. Bron: Directorate of Fisheries
Het verhaal van de pangasius is er een van succes en controverse. Begin deze eeuw maakte de vis een spectaculaire opmars op de Europese markt (zie kader). Een vis die niet veel voer en zuurstof nodig heeft, de gunstige water- en kweekomstandigheden in Vietnam, veel potentiële en goedkope arbeidskracht langs de Mekong en lage verwerkingskosten maakten het een ideale witvis voor de Europese markt.
Toch kwam de rising star van de viswereld zo'n vijf jaar geleden in opspraak na een tv-reportage van een aantal Duitse journalisten (Die Pangasius-Lüge) en een onderzoek van de Nederlandse voedselveiligheidsspecialist IJsbrand Velzenboer. "Een Urker visser vertelde me in 2009 over een vis die al jaren de markt aan het veroveren was", vertelt Velzenboer. "Hij vroeg me om uit te zoeken hoe het nou zat met de pangasius. De vissers hadden er namelijk last van gezien beperkingen door vangstquota op zee en wilden toch wel eens weten waar die exotische vis precies vandaan kwam."
Nederlandse vissers wilden toch wel eens weten waar die exotische vis nou precies vandaan kwam
Op eigen houtje reisde Velzenboer af naar Vietnam, zocht via Google Earth naar 'verborgen' vijvers en zag naar eigen zeggen hoe kwekers hun vissen bewerkten met antibiotica en in contact kwamen met plantenbestrijdingsmiddelen. Terug in Nederland kocht hij in verschillende supermarkten pangasiusfilets om ze te testen op schadelijke stoffen die hij aantrof in watermonsters die hij in Vietnam had genomen. Resultaat: een groot deel van de filets bleek de in Europa verboden en mogelijk kankerverwekkende stoffen trifluralin en chloorpyrifos te bevatten.
De dikke blauwe lijn is de Mekong, waarlangs 90 procent van de wereldwijde productie plaatsvindt.
Een witte filet met een zwart randje
Met zijn bevindingen haalde Velzenboer het Algemeen Dagblad, de Vlaamse krant Het Laatste Nieuws en consumentenprogramma Kassa. En er was nog veel meer aan de hand, zo was te lezen. Grote delen van de viskweek zouden worden gedaan in zogeheten, niet te traceren, junglevijvers, werknemers moesten het doen met een hongerloontje, de vis werd verzwaard met water en ondertussen moesten 'onze' vissers zich aan strikte regels vanuit de EU houden. Ook nog: de vrouwtjesvissen werden bespoten met urine van zwangere vrouwen. "En waarom zouden we in hemelsnaam een vis importeren waarvan we niet eens weten waar die precies vandaan komt en we dichterbij huis ook andere witvis kunnen kweken?", vraagt Velzenboer zich af.
Een voedselrel was geboren. Steeds meer Nederlanders en inwoners uit andere EU-landen lieten die 'besmette' vis liever links liggen. Waar Nederland in 2010 nog voor 54 miljoen euro aan pangasiusfilets importeerde, was dat in 2013 nog maar voor 40 miljoen. In de hele EU daalde de import vanuit Vietnam in dezelfde periode van 365 naar 249 miljoen euro. De 'wondervis uit het vriesvak' was ontmanteld, zo klonk het. En dat voelde de industrie in de portemonnee.
Het meest veeleisende stukje vis?
ASC (milieu, sociale omgeving en werknemers), HACCEP en IFS (voedselveiligheid), Halal (onverdoofd slachten en laten uitbloeden), ISO 9001 (hygiëne); zodra we het kantoor van de Godaco Seafood fabriek binnenlopen, moet je goed kijken om tussen alle certificaten nog een stukje muur te zien. Ook in zijn inleidende praatje laat directeur Kim Do Kwang niet onopgemerkt dat aan de strikte regels voor voedselveiligheid, werkomstandigheden en milieu wordt voldaan. Zelfs op de voorkant van het gebouw prijkt onder de bedrijfsnaam in koeienletters 'EU Code: DL 22'.
Ingelijste certificeringen pronken in het kantoor van de Godaco Seafood fabriek.
Het opzichtige pronken met het arsenaal aan certificeringen en keurmerken is een gevolg van de drang naar erkenning van de industrie. Niet alleen om te laten zien dat de filets brandschoon zijn, de sector voelt zich onheus bejegend. De vis was namelijk het slachtoffer van framing in de media, vindt visimporteur Klaas-Jan Mazereeuw van Seafood Connection die ook in Vietnam aanwezig is. Seafood Connection levert onder meer pangasiusfilets aan supermarktketen Jumbo. Zijn frustratie zit diep. "De berichten die verschenen waren totale onzin. Ze pakken er iets uit dat totaal geen recht doet aan de industrie. De journalisten kwamen hier bevooroordeeld heen en waren alleen uit op het vinden van fouten. En daarna was het in de media vooral een kwestie van knippen en plakken. Slecht nieuws scoort nu eenmaal goed."
Op elke aantijging die in de berichtgeving verscheen heeft de sector een weerwoord, zo blijkt uit rondvraag langs importeurs, exporteurs en producenten: een besmette vis in de supermarkt? 'Klopt niet, wetenschappelijk onderzoek toont aan dat er niks mis is' (zie kader hieronder). Slechte werkomstandigheden? 'Werknemers verdienen met 300 tot 500 dollar per maand boven het minimumloon en fabrieken en kwekerijen voldoen aan alle arbeidseisen', De vis verzwaard met water? 'Heel soms met een enkel procentje, maar dat staat op de verpakking en is heel normaal bij vis- en vleesproducten'. Antibiotica? 'Alleen de vissen tot 50 gram, daarna wordt knoflook en azijn gemengd met voer om ziektes te voorkomen'. Kweek op illegale plekken? ' Zogenaamde 'cowboys' kwamen op toen de vis een opmars maakte, maar alle vis in de Europese supermarkt komt van gecontroleerde kwekerijen'.
Bewijzen schone visTinka Murk, professor Marine Animal Ecology en tot voor kort Environmental Toxicology aan de Universiteit van Wageningen, deed jarenlang onderzoek naar de voedselveiligheid van de pangasius die de laatste 15 jaar op de Europese markt verscheen. Conclusie: "De stoffen die zijn aangetroffen in de filets de afgelopen tien jaar, waren in zulke lage concentraties aanwezig dat ze geen gevaar vormen voor de menselijke gezondheid." Trifluralin en chloorpyrifos, de stoffen die vijf jaar geleden werden gevonden, zijn weliswaar verboden in Europa, maar een volwassen persoon zou dagelijks tientallen, tot soms wel 167 kilo pangasius moeten eten om daar iets van te merken, stelt Murk. "Alle filets waar nu nog antibiotica of andere verboden stoffen in worden aangetroffen worden direct uit de schappen gehaald en daar wordt internationaal melding van gemaakt. Maar dat is gelukkig nog zelden nodig."
Rood = diervriendelijker dood
Alle keurmerken en wetenschappelijke bewijzen ten spijt, er ontbreekt toch nog een aspect in het bos van regelgeving. Want de liefde voor het product en bijbehorende voorwaarden mag dan groot zijn, aandacht voor dierenwelzijn is, net als bij veel andere vlees- en visproducten, nog een ondergeschoven kindje.
De vissen worden door drie slachters met een scherp mes gedood, zodat ze zo snel mogelijk leegbloeden.
Aan een lopende band in de fabriek wachten drie slachters op tientallen vissen die een paar meter verderop liggen te spartelen. Als ik vraag hoeveel tijd er zit tussen het uit de vijver halen en de slachting, maakt directeur Do Kwang duidelijk dat de vissen in slechts enkele uren, ondergedompeld in water, van kwekerij naar fabriek worden vervoerd. "We proberen ze zo snel mogelijk te doden, maar de vis moet zo vers mogelijk zijn en halal worden geslacht."
De reden: als de vis eerst wordt verdoofd in ijs, loopt het bloed minder goed uit de vis en ontbreekt het de filets aan de spierwitte kleur. En dat wil de consument in, met name, West-Europa niet, legt importeur Mazereeuw uit. "Alleen als supermarkten er echt om vragen wordt er naar een diervriendelijkere slachtmethode overgeschakeld." Een esthetische kwestie dus, al zegt Do Kwang dat er momenteel wordt gekeken hoe ook een witte filet op een ethisch verantwoorde manier tot stand kan komen.
'Work in progress', geeft ook Esther Luiten van het ASC toe, een keurmerk voor kweekvis dat in 2012 haar intrede deed. "Dierenwelzijn is binnen de kweekvisserij een nieuwe kwestie, waar nog goed naar moet worden gekeken." In de Nederlandse supermarkten moeten alle pangasiusfilets voldoen aan het ASC-keurmerk, dat werd ontwikkeld door WNF en het Initiatief Duurzame Handel (IDH) en zich richt op de sociale en natuurlijke omgeving van de kweek. Een rondje langs de supermarktschappen bevestigt dat, al verkiest de biologische variant dan weer voor het vermelden van 'biologisch' in plaats van het ASC-keurmerk. Verwarrend.
'Vis voor alle dag'
Met een export naar 150 landen en een jaarlijkse opbrengst van 1,8 miljard euro kun je moeilijk zeggen dat het slecht gaat met de pangasiusindustrie in Vietnam. Maar de sector wil meer dan een stabiele markt. Het wil worden gezuiverd van alle blaam. En een besmeurd product terug op de kaart zetten is lastig, zo laat een Duitse reisgenoot zien.
Bubble Tea ging in Duitsland grotendeels ten onder door een slecht imago na negatieve berichtgeving.
Hij vertelt me over Bubble Tea, een mierzoet drankje, overgewaaid uit Taiwan, dat tot een aantal jaar geleden aan een opmars bezig was in Duitsland. Toen wetenschappers ontdekten dat er schadelijk PCB's in bleken te zitten was het snel gedaan met de populariteit. Ondanks verscheidene bewijzen dat het lang niet zo schadelijk was als werd beweerd, heeft Bubble Tea volgens hem nooit meer een echte comeback kunnen maken.
De pangasius wil het Bubble Tea-syndroom koste wat kost voorkomen. Het slechte imago moet worden weggepoetst. Met certificeringen als antwoord op de negatieve berichtgeving, maar nog beter: door de vis een nieuw imago te geven. Met bijvoorbeeld een slogan. 'Your everyday fish', een vis die voor de consument makkelijk te bereiden is en een neutrale smaak heeft. 'Een herontdekte vis' en 'een verantwoorde keuze', zoals de sector het zelf noemt. 'Meer vis dan u denkt'.
Op pangasiusexcursieDeze pangasiusreis was onderdeel van een promotieprogramma van het CBI/RVO, het Centrum ter bevordering van Import uit Ontwikkelingslanden dat valt onder het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Een van de doelen van het CBI/RVO is om de Vietnamese visserij te ondersteunen, die naar eigen zeggen erg te lijden heeft onder het negatieve imago dat aan de pangasius kleeft. De afgelopen jaren zijn er, door verschillende partijen in de pangasiussector, vergelijkbare excursies georganiseerd.
En als dat niet alleen met een keurmerk op de verpakking lukt, kan het natuurlijk ook op een indirecte manier: met een pangasiustrip (zie kader). Food bloggers uit Nederland, België en Duitsland kunnen zo aan de buitenwereld laten zien hoe veelzijdig de vis is. Er ligt geen gifbom op je bord, maar een filet waarmee je perfect kunt variëren: gemarineerd bakken, gebruiken in spring rolls, verwerken in wokgerechten, frituren. Bovendien: 'ideaal voor kinderen omdat het graatvrij is'.
Worsteling consument, industrie en vis
De vraag voor de consument blijft wie zich anno 2015 nog een weg wil banen door het (vis)keurmerkenoerwoud in de supermarkt en wie zich nog een beeld kan vormen bij begrippen als 'duurzaam' en 'verantwoord'. En wat moet je met de tekst (op de Vomar-verpakking) 'vers uit zee' als daaronder een keurmerk staat van kweekvis die ingevroren ons land binnenkomt? Recente voedselschandalen met paardenvlees en zalm zullen bovendien het consumentenvertrouwen niet bepaald hebben vergroot.
Voordeelverpakkingen van pangasiusfilets in het koelvak van de Albert Heijn. Rechts het ASC-keurmerk.
Tegelijkertijd schreeuwt de Europese markt nog steeds om de exotische witvis, het liefst zonder rode bloedgloed en zo goedkoop mogelijk. De doorsnee consument betaalt liever 5 euro per kilo voor een vriesvakfilet dan 20 euro voor een kilo biologisch gekweekte filets. Maar nog liever de poldermodelkeuze: een 'verse' filet uit de koeling, met een duurzaamheidkeurmerk (ASC) voor 11 euro per kilo. Een beetje ethisch en een beetje financieel verantwoord. En dat maakt de pangasius na zalm, haring en tonijn de meest populaire vis op de Nederlandse eettafel.
Een oordeel geven over de industrie als geheel kan ik niet na een bezoek aan één kwekerij en één fabriek. Ik heb ook geen buisje met vijverwater meegenomen uit Vietnam, junglevijvers kunnen traceren of salarisstrookjes kunnen bekijken. Evenmin is er recent onderzoek te vinden dat aantoont dat de filets in onze supermarkt niet deugen.
Wat ik zag tijdens mijn trip was een ketenverhaal van een product dat na een rel de rug probeert te rechten en op verschillende manieren een poging doet om gezuiverd te worden van een besmette naam. Of de manier waarop dat gebeurt de consument kan overtuigen, zal blijken.
Ondertussen ploetert de pangasiussector voort met haar imago. Net als de consument in de supermarkt tussen alle keurmerken en de vis in de vijvers langs de Mekong.
