We kennen allemaal de foto’s van Chinezen en Japanners die met mondkapjes door een grauwe stad, bedekt met een dikke laag smog, lopen. Of de troosteloze beelden uit Parijs waar geen straaltje zonlicht meer door de deken van luchtvervuiling heen komt. Hier in Nederland lijken we er goed vanaf te komen. Maar dat is niet helemaal waar. De Nederlandse luchtkwaliteit scoort namelijk slecht in vergelijking met andere Europese landen. Voor het grootste deel komt dat door de ligging van ons land en door de hoge bevolkingsdichtheid met veel wegen en auto’s, vertelt Anne Knol van Milieudefensie. “We zijn een echt autoland en daarnaast doet de Rijksoverheid er ook niet veel aan om dat te ontmoedigen.”
Ultrafijnstof
De grootste risico’s voor onze gezondheid vormen de gassen en hele kleine stofdeeltjes die in de lucht zitten, vertelt Lucas Reijnders, hoogleraar milieukunde aan de Universiteit van Amsterdam. “De belangrijkste veroorzakers van luchtwegaandoeningen en hart/vaatziekten door vervuilde lucht zijn fijnstof (kleiner dan 10 micrometer) en stikstofoxiden (NO2).” Deze deeltjes ontstaan voor het grootste deel door menselijk handelen, bijvoorbeeld tijdens de verbranding van fossiele brandstoffen in de motor van een auto en door slijtage van banden en remmen. Voor een ander deel ontstaan deze deeltjes door natuurlijke bronnen, zoals door vulkaanuitbarstingen of bodemstof. Door het inademen van deze stofdeeltjes, kan gezondheidsschade ontstaan. Onder andere de hele kleine deeltjes die in de lucht zitten – ultrafijnstof – zijn gevaarlijk. In je longen kunnen ze ontstekingen veroorzaken en via de longblaasjes direct opgenomen worden in de bloedbaan waardoor het zich ophoopt in je lichaam. Luchtvervuiling kan zo leiden tot onder meer astma, bronchitis, longkanker en hart- en vaatziekten.
‘Er is geen veilige norm’
De gevolgen van een slechte luchtkwaliteit zijn dus niet gering. En om te zorgen dat vervuiling zo veel mogelijk wordt ingeperkt, houdt de Europese Unie (EU) toezicht op de luchtkwaliteit. Maar in hoeverre dat de burgers beschermt, is nog maar de vraag. Zo liggen de normen voor stikstofdioxide en fijnstof op 40 microgram per kubieke meter voor het jaargemiddelde. En dat terwijl de Wereldgezondheidsorganisatie een norm van 20 microgram per m3 voor fijnstof adviseert. Volgens Saskia van der Zee, adviseur Milieu en Gezondheid bij de GGD Amsterdam, heeft de Wereldgezondheidsorganisatie lang gewacht met het vaststellen van een norm. “In principe is er namelijk geen veilige norm waar onder er geen risico’s zijn. Fijnstof is altijd schadelijk.” Waardoor het komt dat de wettelijke normen zo ver uiteen liggen met de gezondheidsnormen, heeft volgens haar te maken met de belangen die spelen. “Overheden zoeken naar een overeenstemming tussen belangen van de industrie, politiek, transport en economie. En de haalbaarheid speelt natuurlijk ook mee. Dat alles wordt afgewogen tegen de belangen die gelden voor de gezondheid.”
Geen norm voor ultrafijnstof Er is ook nog een WHO norm voor kleinere deeltjes fijnstof: Voor PM2.5 wordt als jaargemiddelde 10 microgram/m3 geadviseerd , terwijl de EU grenswaarde voor PM2.5 25 microgram/m3 is. Voor ultrafijnstof zijn geen normen, noch van de WHO noch wettelijk.
Dat laatste benadrukt ook Knol. “Allerlei belangen van onder andere de (auto)industrie hebben ervoor gezorgd dat de norm een compromis is geworden dat qua normstelling veel te hoog heeft uitgepakt.” De wetgeving proberen te veranderen, is volgens haar haast onbegonnen zaak. “De lobby van de industrie is heel sterk en zit er bovenop.”
Rechtszaak
Hoewel de normen voor fijnstof en stikstofdioxide zowel volgens Knol als Van der Zee te hoog liggen, zijn er een aantal punten in Nederland waar zelfs deze hoge norm overschreden wordt. Vandaar dat Milieudefensie afgelopen zomer een rechtszaak is begonnen tegen de Staat. “Nederland overschrijdt al jaren de Europese normen voor luchtkwaliteit. Er werd vanuit Europa altijd uitstel verleend voor het halen van die normen, maar de laatste termijn is begin 2015 verlopen.”
Het Europees Milieuagentschap(EMA) is een agentschap van de Europese Unie en heeft als taak betrouwbare, objectieve informatie over het milieu te verstrekken. Zo publiceert zij ook gegevens over de luchtverontreiniging. Het EMA stelde onlangs dat ongeveer 90% van de Europese stedelijke bevolking is blootgesteld aan concentraties vervuilende stoffen die boven de kwaliteitslimieten liggen welke als schadelijk voor de gezondheid worden beschouwd.’ Om te komen tot een duurzame ontwikkeling zal Europa ambitieus moeten zijn en verder moeten gaan dan de huidige wetgeving’, stelde Hans Bruyninckx, directeur van het Europees Milieuagentschap.
Milieudefensie stelt dat de Staat stelselmatig te kort schiet bij het verbeteren van de luchtkwaliteit in Nederland, hetgeen ertoe zou leiden dat wij in Nederland gemiddeld 13 maanden korter leven dan wij zouden doen als de luchtkwaliteit wel in orde was. Begin november reageerde de landsadvocaat op deze aantijgingen waarin zij weliswaar erkent dat luchtvervuiling een probleem is, maar dat zij hiervoor niet verantwoordelijk is. Knol: “De staat vindt dat de lagere overheden, provincies en gemeentes, het moeten oplossen. En dat terwijl het toch echt de Staat was die de afgelopen jaren beslissingen heeft genomen waardoor de luchtkwaliteit verslechterd is.” Als voorbeeld noemt Knol de verhoging van de maximumsnelheid op snelwegen. “Verhoging van de maximumsnelheid leidt tot meer luchtvervuiling, meer gezondheidsschade en meer normoverschrijdingen.” Dit werd onlangs nog bevestigd door een onderzoek van het RIVM waaruit blijkt dat de verhoging naar 130 km/u op ongeveer 30 snelwegtrajecten naar verwachting zal leiden tot 12 extra overschrijdingen van de Europese norm voor stikstofdioxide.
Luchtkwaliteit gaat vooruit
Toch is de luchtkwaliteit de afgelopen decennia wel verbeterd. Als je kijkt naar de ontwikkeling van de concentratie stikstofdioxide van 1972 tot nu (zie de figuur hieronder), zie je duidelijk een dalende lijn. Datzelfde geldt voor de ontwikkeling van de concentratie fijnstof (PM10). Dus moeten we niet juist blij zijn? “Ja”, zegt Van der Zee, “maar tegelijkertijd weten we ook steeds meer over de nadelige en schadelijke effecten van luchtverontreiniging.” Een ‘veilige drempelwaarde’ is er volgens haar niet. “We moeten allemaal ademhalen en worden dus ook allemaal blootgesteld.”
Ook Knol zegt niet te ontkennen dat de lucht over het algemeen in Nederland de laatste jaren schoner is geworden. “Punt is alleen dat het niet snel genoeg gaat.” Volgens haar stelt het plan dat de overheid nu heeft opgesteld om de luchtkwaliteit te verbeteren te weinig voor. “In plaats van te investeren in asfalt, het verhogen van de maximumsnelheid en het toestaan van kolencentrales, zou de overheid juist moeten investeren in maatregelen die de lucht schoner maken. Denk aan beter openbaar vervoer, het invoeren van een kilometerheffing en de verschoning van het wagenpark.”
Mondkapjes op dan maar?
Nu kunnen we als burgers gaan zitten wachten totdat de Staat in actie komt, maar zelf kunnen we natuurlijk ook ons steentje bijdragen. Knol: “Denk aan het laten staan van de auto, het kiezen voor openbaar vervoer en groene energie en het stoppen met het stoken van hout.” Zowel Knol als Van der Zee waarschuwen voor de hoeveelheid fijnstof die vrijkomt bij het aansteken van een open haard of houtkachel. “Heel veel mensen weten het niet, maar hout stoken is echt heel slecht”, aldus Van der Zee.
Maar ook al zet jij je, op alle mogelijke manieren, in voor een schonere lucht, dan betekent dit niet automatisch dat de lucht die jij inademt ook daadwerkelijk minder vervuild is. “Was het maar zo”, zegt Knol. “Dan hoefde je niet meer andermans viezigheid in te ademen.” Een mondkapje op dan maar? “Die hebben helaas maar beperkt effect. Goede exemplaren, die goed op het gezicht aansluiten, kunnen wel iets van het stof tegenhouden. Maar beter is om het bij de bron aan te pakken en te zorgen dat er minder vervuiling in de lucht komt.” En als je dan toch iets wilt doen om jezelf te beschermen, kun je volgens Van der Zee nog het best letten op de route die je kiest en wanneer je die neemt. “Of je nu 300 meter van een snelweg fietst, of er pal naast fietst, dat maakt een groot verschil.” Ook raadt ze mensen aan de app ‘Mijn Luchtkwaliteit’ te downloaden die informatie geeft over de luchtkwaliteit in hun buurt. “Via die app ontvang je dan advies. Zo raden we mensen bijvoorbeeld in de zomer, op dagen met veel smog, af om te gaan sporten, omdat de lucht dan het meest vervuild is.”
Judith woont momenteel in Wuhan, Centraal China. Ze is managing editor van China2025.nl en schrijft op Judithinchina.com over bijzondere, dagelijkse dingen die ze in China meemaakt.
Code rood
Dat het nog veel erger kan, werd afgelopen weekend wel duidelijk toen in verschillende Chinese steden ‘code rood’ werd afgegeven. Door de extreme smog werden burgers door de overheid afgeraden om nog naar buiten te gaan. De Nederlandse Judith van de Bovenkamp kwam in 2005 in Beijing. Volgens haar is, sinds dat de Amerikaanse ambassade in 2008 de luchtkwaliteit hier is gaan meten, het besef over luchtvervuiling en de gevolgen daarvan op de gezondheid enorm gegroeid. “Bijna iedereen heeft een app die de luchtkwaliteit aangeeft op zijn of haar mobieltje staan, zoals CN Air Quality.” Zelf is Van den Bovenkamp sinds 2013 een mondmasker gaan dragen tijdens fysieke inspanningen, zoals tijdens het fietsen. “Mijn eigen vuistregel is dat ik het masker draag als de waarde voor fijnstof de 200 nadert.” Ze vertelt dat in China een fijnstofwaarde van 180 wordt gezien als ‘gevaarlijk’. Code rood, zoals afgelopen weekend van kracht was en in sommige steden nu nog geldt, wordt pas afgegeven als waarden de 300 naderen. Volgens Europese richtlijnen geldt een waarde van boven de 25 als gevaarlijk. “Alles is relatief; in vergelijking met andere Europese landen zijn de waarden in Nederland wellicht hoog, maar in China zou men dolblij zijn met het Nederlandse gemiddelde van tussen de 13 en 30.”
