Acteur Clayton Nascimento: ‘Ik vertel Braziliës geschie­denis door Zwarte ogen’

Zoals de meeste Braziliaanse kinderen leerde Clayton Nascimento op school dat Brazilië de afschaffing van de slavernij te danken had aan prinses Isabella, de kroonprinses van het negentiende-eeuwse Braziliaanse keizerrijk. “Zij zou Zwarte mensen hebben gered van de slavernij. Een wítte vrouw, nota bene”, schampert de inmiddels 35-jarige acteur, producent en schrijver. Pas toen hij zich als twintiger aan de universiteit ging verdiepen in de geschiedenis van zijn land, ontdekte hij de ware toedracht.

“Isabella bleek helemaal niet onze white saviour”, zegt Nascimento. De schoolboekjes vermelden niets over de lokale opstanden tegen slavernij in Brazilië of de Zwarte vrijheidsstrijders. Over die weggelaten verhalen gaat ‘Macacos’, het stuk waarmee hij 14 tot en met 16 juni op het Holland Festival staat: “Ik vertel de geschiedenis van Brazilië door Zwarte ogen.”

Schoorvoetend

De voormalige Portugese kolonie in Zuid-Amerika is gegrondvest op slavernij: bijna de helft van de Afrikanen die de Europeanen tussen de zestiende en negentiende eeuw ontvoerden en over de Atlantische Oceaan verscheepten, kwam als slaafgemaakte in Brazilië terecht. “Maar op school leerden we dat de Portugezen naar Brazilië kwamen en ons leerden om netjes te eten en ons goed te kleden”, stelt Nascimento. “Dat komt doordat de overwinnaar het verhaal mag vertellen.”

Hoewel Brazilië in 1815 officieel onafhankelijk werd (eerst als koninkrijk en vanaf 1822 als keizerrijk), bleven de banden met Portugal lang intensief. Vandaag de dag is meer dan de helft van de Braziliaanse bevolking van kleur, maar de witte families met een Portugese achtergrond behoren ook nu nog tot de Braziliaanse elite, legt Nascimento uit. “Die rijken zijn de erfgenamen van de eeuwenlange uitbuiting van Zwarte mensen.”

Wat hem betreft verdient het land dan ook geen enkele eer voor de afschaffing van de slavernij. Dat gebeurde immers pas in 1888, als allerlaatste land op het Westelijk halfrond, en bovendien schoorvoetend en na enorme internationale druk. De Braziliaanse elite, keizer Peter II voorop, deed er alles aan om de praktijk voort te kunnen zetten, vertelt de acteur. “Ze logen tegen de wereld dat de slavenhandel was gestopt, en pasten vervolgens de boten zo aan dat niemand kon zien dat ze er mensen mee vervoerden.”

Toen ze echt niet meer anders konden, schoof de keizer vlug zijn dochter Isabella naar voren als zogenaamde strijder voor de vrijheid van de Zwarte bevolking. De historische opstanden van slaafgemaakte mensen, waarvan Brazilië er menige kende, werden onder het tapijt geveegd, zegt Nascimento. Net als de geschiedenis van de quilombos,1 de gemeenschappen waar gevluchte slaafgemaakte mensen een veilig heenkomen bouwden ver weg van de bewoonde wereld. In ‘Macacos’ eist hij de aandacht daarvoor.

Interview gaat verder onder de foto.

Eeuwenoud racisme

Macacos betekent ‘apen’ in het Portugees en wordt gebruikt als scheldwoord voor Zwarte mensen. De naam van zijn toneelstuk kwam bij hem op toen hij eens na college thuiskwam, de televisie aanzette en midden in een voetbalwedstrijd viel waar een vol stadion een Zwarte speler uitjouwde. “Ma-ca-cos, macacos, ma-ca-cos!” doet hij na, met zijn hand aan zijn mond om zijn stem kracht bij te zetten. “Ik dacht: het is discriminatie en strafbaar wat die mensen doen. Maar ze weten dat ze ermee wegkomen. Dat kan alleen als er een eeuwenlange traditie van racisme onder zit.”

Zo ontstond de monoloog waarmee de acteur binnenkort ook in Nederland op de planken staat. Die is al een hit in Brazilië. Zelfs president Lula roemde het toneelstuk in maart in een toespraak als ‘een diepgaande analyse over de positie van de Zwarte bevolking’, en raadde iedere Braziliaan aan het te gaan zien. Dat komt ook omdat de acteur verbanden legt tussen de slavernij van toen en de positie van Zwarte mensen nu.

Nascimento groeide op in een Zwarte wijk in het zuiden van São Paulo. “Net geen favela”, zegt hij, verwijzend naar de sloppenwijken in Braziliaanse steden, “maar het geweld was nooit ver weg.” Dat hij het overleefde, zegt hij te danken te hebben aan zijn ouders, een metselaar en een manicurist. Zij stimuleerden hun twee kinderen- hij heeft een oudere zus – zich te concentreren op waar ze goed in waren. “Mijn moeder nam me mee naar het theater en zei: dit is iets voor jou. Ik wist niet eens dat het een beroep was!” Hij begon op zijn achtste met acteren en kreeg later een beurs voor de toneelschool. Dat heeft hem gered, zegt hij: “De meesten van mijn jeugdvrienden zijn dood of in de gevangenis.”

70 procent van de mensen in de Braziliaanse gevangenissen is Zwart, terwijl Zwarte mensen nog geen 56 procent van de algehele bevolking uitmaken. Bovendien zit een groot deel van hen er onterecht: meer dan de helft van de mensen in voorarrest komt vrij zonder veroordeling. Nascimento herleidt het tot het slavernijtijdperk toen Zwarte mensen zonder proces werden vastgezet. Ook de identiteitsbewijzen die met name Zwarte jongeren om de haverklap op straat aan de politie moeten tonen (raciaal profileren is in Brazilië aan de orde van de dag) brengt hij in verband met die tijd. Zwarte mensen moesten in Brazilië een kaart bij zich dragen om aan te tonen dat ze geen weggelopen slaafgemaakte mensen waren.

Miljoenen Nascimento’s

In de meest aangrijpende scenes in ‘Macacos’ kruipt de acteur in de huid van Terezinha, een van de vele Braziliaanse moeders die hun kind verloren door een ‘verdwaalde’ kogel van de Braziliaanse politie. Haar negenjarige zoon Eduardo was op een donderdag in april 2015 voor het huis in Rio de Janeiro aan het spelen toen hij een kogel door zijn hoofd kreeg. De gewelddadige operaties tegen drugsbendes in de favela’s tellen ontelbare onschuldige slachtoffers, maar deugdelijk strafrechtelijk onderzoek naar zulk door de staat gepleegd geweld volgt zelden. “Nog altijd kunnen de autoriteiten ons zonder gevolgen neerknallen. Wat is er dan veranderd sinds de zestiende eeuw?” vraagt Nascimento zich af.

Zelfs de achternaam van de acteur verwijst naar het gewelddadige slavernijverleden. Als in Brazilië een kind werd geboren nadat een witte man een Zwarte slaafgemaakte vrouw verkrachtte en geen van de ouders het kind wilde erkennen, kregen de ouderloze baby’s gemakshalve de achternaam Nascimento: Geboorte. Brazilië telt miljoenen Nascimento’s, van de wereldberoemde voetballer Pelé tot de iconische zanger Milton Nascimento. Vindt de acteur het niet afschuwelijk dat zijn achternaam blijvend herinnert aan het geweld dat zo veel Zwarte vrouwen is aangedaan? “Nee, dat stoort mij niet. Ik ben een weerspiegeling van de geschiedenis. Maar ik heb de optie er iets tegen te doen. Mijn kunst is gerechtigheid te creëren.”

Zo heropende het Braziliaanse Openbare Ministerie acht jaar na de dood van de kleine Eduardo het onderzoek naar de toedracht. “Het is voor het eerst dat een zaak wordt heropend onder druk van de publieke opinie”, zegt Nascimento vanaf de achterbank van de taxi waarin hij op weg is naar de studio’s van TV Globo, de grootste televisiezender van het land, waar hij op 20 november een programma zal presenteren dat hij zelf omschrijft als een sociaal experiment. Hij zal proberen de vraag te beantwoorden hoe het komt dat Zwarte lichamen als bedreigend worden ervaren.

Die datum is geen toeval: op die dag herdenken de Brazilianen Zumbi dos Palmares, een zeventiende-eeuwse quilombolaleider en een van de Zwarte pioniers van de strijd tegen de slavernij. Dit jaar is Dia Zumbi of ‘Dag van Zwarte Bewustwording’ voor het eerst een nationale feestdag in Brazilië, vertelt Nascimento: “We zijn maar net begonnen met het vertellen van ons verhaal.”