Aisha Mansaray doet dutjes tegen het kapitalisme

De zaal in het Stedelijk Museum in Amsterdam is donker. Vooraan ligt een berg kussens en kleedjes, waar steeds meer mensen zich op nestelen. Aan de zijkant staan grote kannen met heet water en zakjes blauwe lotusthee, die volgens de beschrijving een ontspannend, licht euforisch effect heeft. Mijn handen klem ik om een dampende mok heen. Een vrouwenstem zegt: “Make sure you’re comfortable, and close your eyes.”

Ik ben bij Studium Generale, een jaarlijks evenement van het Stedelijk Museum en de Rietveld Academie. Dit jaar is het thema Refuge: fleeing, flowing, leaking, dat refereert aan hoe mensen en ‘niet-menselijke dieren’ een toevluchtsoord zoeken vanwege oorlog, terreur, uitbuiting, klimaatverandering, of structurele onderdrukking en uitsluiting. Vandaag is de eerste dag van het programma Collective Dreamweavers. Kunstenares, dream crafter en curator Erika Sprey noemt in haar introductiespeech kapitalisme en individualisme de grote boosdoeners van de uitbuiting van mens en aarde. Collectief rusten en dromen is een tegenbeweging, we worden er minder prestatiegericht van, socialer en gelijker, stelt ze.

Tot mijn genoegen is ook Tricia Hersey onderdeel van het programma. Ze is de oprichter van The Nap Ministry, een organisatie die onderzoekt hoe rust, dutjes en dromen mensen kunnen ‘deprogrammeren’ en helen van systemen als witte suprematie en kapitalisme. Ze bracht in 2022 het boek Rest Is Resistance uit. Ik volg haar al twee jaar met veel interesse, omdat ik veel van mezelf in haar verhaal herken. Bovendien is ze een belangrijk persoon in een steeds grotere ontwikkeling: vrouwen van kleur die de ‘ratrace’ verwerpen.

Toevluchtsoord

Het belang van rust en fantasie maakt namelijk een opmars, vooral onder gemarginaliseerde mensen. Beyoncé bezingt op haar laatste album Renaissance ‘the soft life’; een zacht leven waarin vrolijkheid, rust en lief zijn voor jezelf en anderen centraal staan. Verder zijn er op sociale media naast The Nap Ministry talloze accounts die de kapitalistische, prestatiegerichte maatschappij willen ontmantelen. Neem @thegreatunlearn en @thewokescientist, beide accounts onderzoeken hoe rust, fantasie, community care en spiritualiteit ons kunnen bevrijden van de ongelijkheid die het kapitalisme met zich meebrengt.

Voor mij zijn concepten als rust, dromen en een antiprestatiegericht leven niet nieuw. Al sinds ik me kan herinneren gebruik ik mijn (dag)droomwereld als toevluchtsoord. Hoewel ik uit een warm gezin kom, was dromen voor mij een manier om overeind te blijven in een wereld waarin ik me als fantasievol, creatief meisje van kleur beperkt voelde om helemaal mezelf te kunnen zijn. Met een witte Nederlandse moeder en een zwarte Sierra Leoonse vader voelde ik me in de war over mijn identiteit. In de media zag ik vrouwen van kleur eenzijdig gerepresenteerd: stoer, luid en aan de zijlijn. Hoewel ik me qua uiterlijk in hen herkende, herkende ik me niet in de aan hen toegeschreven eigenschappen. Een weg buiten twee culturen om bestond voor mij nog niet, dus ik vond mezelf raar, wat soms ook werd bevestigd door klasgenoten en verre familie.

Ik ontsnapte aan de realiteit door in de klas of thuis op mijn bed met muziek aan te fantaseren over een eiland waar alleen gemixte mensen woonden, die mij wel zouden begrijpen. Of ik creëerde een beeld van de persoon die ik wilde zijn: een vrouw die andere mensen slim en aardig zouden vinden, die kunst of muziek maakte, boeken schreef, en daarmee mensen zou helpen die ook in de war waren over hun identiteit. Ik zou daarmee een wereld kunnen scheppen waarin iedereen zich thuis zou voelen.

Overlevingsstand

Al op de middelbare school kwam ik in aanraking met de prestatiemaatschappij. De zesjescultuur werd bespot en net toen ik in mijn laatste jaren van mijn studie Engelse taalwetenschappen zat, werd de langstudeerboete geïntroduceerd. Als ik snel en hard studeerde was ik van nut voor de maatschappij. Net afgestudeerd kon ik vooral terecht in commerciële banen binnen de marketing en communicatie. Hard skills als meetbare vaardigheden en analytisch vermogen hadden meer aanzien dan soft skills als vriendelijkheid en inlevingsvermogen. Ik zette mijn kwetsbaarheid aan de kant om een ‘succesvol’ persoon te worden: iemand met een goede carrière, een eigen huis en een rijk sociaal leven. Er was nog maar weinig tijd voor de dagdromen die me zoveel rust en geluk opleverden. Ik raakte mezelf langzaam kwijt, met een burn-out als gevolg.

Tijdens haar presentatie op Studium Generale noemt Erika Sprey de zeventiende-eeuwse Verlichting de oorsprong van de huidige prestatiemaatschappij. Gedachten gebaseerd op gevoelens en ervaringen zijn puur ‘lichamelijk’ en volgens Verlichtingsfilosofenondergeschikt. De samenleving werd individualistischer; mensen werden onafhankelijker van elkaar. Interesse in de natuur was er vooral vanuit een wetenschappelijk oogpunt. Hoewel het pure rationalisme is verdwenen, gelden in de huidige westerse maatschappij op feiten gebaseerde gedachten nog steeds als intellectueel superieur. Het ideaal is tegenwoordig nog steeds de rationele, Europese man.

Als dromerige vrouw van kleur heb ik nooit in die mal gepast. Steeds meer mensen lijken zich af te vragen hoe leefbaar een rationele samenleving is. De kapitalistische belofte (door economische groei meer welvaart voor zowel arm als rijk) bleek een uitputtingsslag voor mens, dier en aarde. Het is steeds lastiger om rond te komen, de woningen klimaatcrisis drukken op onze schouders en burn-outs komen de afgelopen decennia steeds vaker voor. We staan in een overlevingsstand en lijken de verbinding met onszelf en elkaar steeds meer kwijt te raken.

Rest Is Resistance

Ongeveer twee jaar geleden ontdekte ik het account van Tricia Hersey op Instagram, vol catchy oneliners als ‘Divest from capitalism, lay yo ass down’ en ‘You are not a machine, stop grinding’. In oktober 2022 bracht ze het boek en manifest Rest is Resistance uit. Het is een aanklacht tegen de zwoegcultuur, het onterechte idee dat mensen alleen van waarde zijn als zij productief zijn.

Hersey, die zichzelf de Nap Bishop noemt, begon de beweging toen zij in 2013 tijdens haar master Theologie in Atlanta aanliep tegen de onrealistische standaard van de prestatiemaatschappij. “Tussen colleges, werk en mijn kerkdiensten in was ik in een constante staat van uitputting”, schrijft ze in haar boek.

In tentamenweken begon ze dutjes te doen op de campus, en nam ze kleine momenten tussen het studeren door om zich te wentelen in haar ‘DreamSpace’: een (dag)dromenwereld. Hier hoefde ze even niet productief te zijn. Ruimte creëren om meer te fantaseren werkte helend; ze voelde zich creatiever, en meer verbonden met zichzelf en de wereld om haar heen. Om deze DreamSpace met anderen te delen, begon ze ‘Collective Nap Experiences’ te organiseren in kerken en yogastudio’s. Mensen kwamen in groten getale samen om op matjes en kussens te mediteren, slapen en (dag)dromen en zich zo met zichzelf en elkaar te verbinden. Ze werd een grote naam in de antikapitalistische rest movement.

Ik ontmoet Hersey een dag vóór Studium Generale bij The Black Archives in Amsterdam, dat ze bezocht vanwege haar interesse in het archiveren van zwarte geschiedenis. Over haar social media-account zegt ze stellig: “Het is een mooie tool om mijn boodschap te verspreiden, maar het is wel de bedoeling dat je je verdiept in de oorsprong van deze beweging. Mensen moeten zich realiseren dat The Nap Ministry niet zomaar een account met neppe wellnessquotes is, maar dat ik een diepe, radicale shift propageer. Het individualisme maakt ons kapot. Door rust, dromen en voor jezelf en elkaar te zorgen kunnen we een meer verbonden wereld scheppen.”

Met een achtergrond in de zwarte kerk en in kunst is Hersey de ideale persoon om die radicale shift te leiden. Ze heeft een warme, licht autoritaire uitstraling, en zoals het een prediker betaamt gaat spreken haar makkelijk af, met eloquent woordgebruik en pakkende zinnen die ik herken uit haar boek. Als ik vraag hoe zij haar beweging in haar eigen woorden zou omschrijven, zegt ze: “The Nap Ministry gaat in het kort gewoon over menselijker zijn.”

Weg uit de zwoegcultuur

Het kapitalisme ontstond op de plantages in het zuiden van de Verenigde Staten, waar ook Herseys voorouders als tot slaaf gemaakten werkten. Haar grandma Ora zag van dichtbij hoe zwarte mensen gelyncht werden, iets wat haar oma post-traumatische stress opleverde. “Het gevoel van constante uitputting zit in de genen van zwarte mensen”, zegt Hersey.

Van het transgenerationele trauma van de slavernij zijn de sporen nog steeds zichtbaar in de huidige maatschappij. The Nap Ministry is geïnspireerd door de Black Liberation Army, een Amerikaanse beweging uit de jaren 70 die zwarte mensen wilde bevrijden van onderdrukking. Hersey: “Mijn voorouders hadden op plantages geen tijd voor een DreamSpace, dus die ruimte wil ik terugeisen.” Dat betekent niet dat de beweging alleen voor zwarte mensen bedoeld is, integendeel. “DreamSpace is een rode baksteen in het glazen raam van kapitalisme, en dat systeem is voor iedereen giftig, met alle ongelijkheid en uitputting die het veroorzaakt.”

In Herseys boek wordt DreamSpace genoemd als een weg uit de zwoegcultuur. Zelf vond ik na mijn burn-out een weg terug naar het dromerige meisje van vroeger. Ik zegde mijn baan in de marketing op en besloot dat ik me wilde richten op mijn kunstzinnigheid, net als vroeger. Het kostte moeite: de druk die ik mezelf jarenlang had opgelegd om te voldoen aan het beeld van succesvol mens kon ik niet zomaar loslaten. Toch was ik ervan overtuigd dat ik me moest overgeven aan een zachter, rustiger leven. Eén waarin dromen weer meer centraal stonden, en waarin ik mijn fantasie kwijt kon. Door de tijd te nemen voor yoga, dansen en meditatie vond ik de verbinding met mezelf terug.

Dromen en rondkomen?

Hoewel het allemaal mooi klinkt, besef ik ook dat niet iedereen zal voelen dat dagdromen een zinvolle dagbesteding is. Wat als je daar geen tijd voor hebt omdat je amper kunt rondkomen? Hersey glimlacht: “Ik ben niet zo’n typische, geprivilegieerde goeroe zoals veel mensen denken. Ik had schulden en maakte vijftienurige werk- en studiedagen, terwijl ik ook nog actief was in de kerk. Ik ben gewoon begonnen met korte dutjes tussendoor, van misschien vijftien minuten. Wat dat betreft neem ik een voorbeeld aan mijn grandma Ora, die tussen twee banen door altijd tijd vond om even te dagdromen. Bovendien is rust niet binair, in de zin dat je het helemaal kunt doen of helemaal niet. We moeten een plek daartussenin vinden, een third space, en opnieuw uitvinden wat rust betekent voor ons.”

Je hoeft niet per se een dromer te zijn om jezelf te verzetten tegen het uitputtende systeem. In Rest Is Resistance staan meerdere manieren om ermee te beginnen: een wekelijkse social media-detox, een dagelijks dagdroommoment, of vanuit liefde iets aardigs doen voor je gemeenschap. Hersey: “Als er nog geen gebaande paden zijn en je alles zelf moet uitvinden, is het makkelijk om op te geven. De sleutel ligt bij weigering: ik wil mezelf en mijn lichaam niet langer laten uitputten.” Zodra Sprey en Hersey ons bij Studium Generale vragen onze ogen dicht te doen en een paar minuten in stilte te zitten, merk ik dat ik emotioneel word. Ik hoor de adem van de vrouw naast me en voel de warmte van de lichamen in de zaal. Binnen enkele momenten voel ik mijn lichaam en geest ontspannen en ik weet dat ik veilig ben. Ik besef: het systeem maakte mijn lichaam een machine, maar mijn geest maakt mijn lichaam een schuilplaats.

Een langere versie van dit essay verscheen in juni 2023 in OneWorld Magazine.