‘Waarom zijn er zoveel zeurende oude mannen op tv?’

In een sketch van het Amerikaanse satirische programma Saturday Night Live schuift bij de presentator een als oude man verklede collega aan, die begint op te noemen waar hij allemaal een hekel aan heeft: I don’t like television, in my day we had radio, you couldn’t see anything and it was primitive and lousy and we liked it! In my day we didn’t have these fancy seatbelts, if you stopped suddenly you knew where you were going; straight through the windshield! That was it. You were dead and you liked it! De ‘grumpy old man’-sketch dateert van 2013, maar voelt in de Nederlandse context nog hyperactueel. Alleen is het hier geen satire, maar dagelijkse mediarealiteit.

Eind oktober vierde Maarten van Rossem (Amerikaspecialist, historicus en nationale brompot) zijn tachtigste verjaardag, een gebeurtenis waar in de media volop aandacht voor was. Ook medebrompotten als Johan Derksen en Marcel van Roosmalen werken gestaag aan hun imperium. Tezamen bereiken ze met hun televisieshows, prominente columns in de krant, eigen tijdschriften of zelfs omroepen (Jan Slagter) dagelijks miljoenen Nederlanders met hun commentaar op de moderne maatschappij.

Nieuw is het niet; in de hoogtijdagen van De Wereld Draait Door mochten Prem Radhakishun, Jan Mulder en later Nico Dijkshoorn hun ergernissen of gedachten al uiteenzetten – tot groot genoegen van publiek en presentator. En nog altijd wordt dit type dwarse, oudere man met regelmaat afgestoft om ergens commentaar op te geven. Waarom zijn er in de Nederlandse media zoveel (voornamelijk witte) mannen op leeftijd die nors, klagerig, blasé of ronduit onbeschoft, en vooral overal tégen zijn? En waarom krijgen ze zo weinig tegengeluid?

De brompot in fictie

In de sitcom, en specifiek die uit de jaren negentig en nul, is de brompot een veel voorkomend personage. De mopperaar heeft er een duidelijk doel: hij ontregelt, zegt hardop wat anderen niet durven (en wat de kijker vaak al dacht) én is er om de andere personages tegengas te geven en min of meer liefdevol te bespotten. Oer-brompotten Waldorf en Statler deden het al in The Muppet Show. In Amerikaanse en Britse klassieke sitcoms komt de grouch vaak in de vorm van de mokkende, nukkige vader, zoals Red Forman uit That ’70s Show, die afgeeft op het softe karakter van zijn zoon Eric, op het gezonde eten dat zijn vrouw Kitty hem voorschotelt (‘Oh, come on, this isn’t food! This is what food eats!’) en op het uiterlijk van hippiebuurman Bob. Diezelfde functie heeft ‘echte man’ Jay Pritchett in Modern Family (vertolkt door Ed O’Neill, bekend geworden als überchagrijn Al Bundy uit Married… with Children), die het niet alleen met de moderne fratsen van zijn eigen kinderen te stellen heeft, maar ook met die van zijn stiefzoon Manny, een vroegwijze poëzieliefhebber die houdt van schermen in plaats van honkbal.

Anders dan in sitcoms zijn brompotten in detectives er vooral om ‘het systeem’ uit te dagen. Zo laten de hoofdpersonen uit klassiekers als Inspector Frost, Inspector Morse, George Gently en iets recenter Wallander en Broadchurch zien dat je vaak tegen de stroom in moet gaan om moreel het ‘juiste’ te doen. Ze botsen met hun hautaine en machtswellustige superieuren – zijzelf zitten eerder ondanks dan dankzij hun ambitie op hun positie – en lezen hun ondergeschikten vaderlijk de les over al te moderne fratsen.

Soms zijn hun uitspraken ronduit seksistisch of hopeloos conservartief, maar op momenten dat het ertoe doet komen de sitcom-grumps vaak verrassend flexibel uit de bus, en zonder uitzondering hebben ze een hart van goud (behalve misschien brompot Frank Costanza uit Seinfeld, maar die neigt eigenlijk meer naar een waanzinnige).

Moderne nar

De brompot in de Nederlandse media combineert deze functies: hij is er om modeverschijnselen en dikdoenerij in de maatschappij en politiek te bekritiseren, ziet zichzelf ‘buiten het systeem’ staan en kan (móet, zal hij zelf vinden) daarom tegen de stroom ingaan. De brompot kunnen we daarmee zien als moderne variant van de nar, die sinds hoofse tijden een belangrijke en bijzondere maatschappelijke positie had. Zelf stond hij niet hoog op de sociale ladder, wel had hij de mogelijkheid (en het podium) om leden en gasten van het hof (de elite) voor de gek te houden en een spiegel voor te houden. Hij kon ingaan tegen heersende verschijnselen of opvattingen, zonder negatieve consequenties te hoeven vrezen. Zo was hij sociaal gezien onaantastbaar.

De brompot mag dus hardop zeggen dat de keizer geen kleren draagt terwijl alle anderen nog wijselijk hun mond houden. Zo konden de ‘vier mopperende, lelijke mannen aan één tafel’ van VI (aldus Wilfred Genee zelf) al jaren geleden afgeven op Matthijs van Nieuwkerk, toen vrijwel niemand dat nog openlijk deed. Dat iemand het dan wél benoemt, voelt voor ‘gewone’ kijkers als een opluchting. Het ís ook lekker om bij bepaalde mensen en trends je onderbuik te laten spreken. We gniffelen allemaal als we een ander horen zeggen dat VanMoofs, airpods of TikTok-rijen voor stroopwafelwinkels belachelijk zijn en alleen ijdele meelopers zich daaraan overgeven.

Zoals ook weer duidelijk werd tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen: veel mensen vinden mee moeten in maatschappelijke ontwikkelingen om uiteenlopende redenen moeilijk, vervelend of eng. En zie hier de verlossing: het orakel van ieders onderbuik dat vertelt dat het allemaal modieuze aanstellerij is. Keer op keer zien we dat dit aanvankelijk geestige gemopper in de echte wereld grote invloed heeft, zeker zonder tegenspraak. De brompot gooit namelijk elke ontwikkeling op één hoop; hij wil geen verschil zien tussen een genderneutrale opvoeding en een genderrevealparty. Beide fenomenen van deze tijd, maar waar het eerste een ideologisch gedreven, antikapitalistische keuze is om een kind vrij te maken van beklemmende identitaire rollen, is het ander juist een rolbevestigend, zwaar gecommercialiseerd fenomeen dat bange ouders een vals gevoel van controle geeft in onzekere tijden.

Het is ook zo makkelijk: norse ouderen laten leeglopen over havermelk of influencers. Waarom zijn we keer op keer benieuwd wat Maarten van Rossem vindt van mindfulness (‘lulkoek’) of van excuses voor het slavernijverleden (‘politiek correcte mode’), hoe Youp van ’t Hek denkt over yoga (‘treurig’ en voor ‘kutten’) of willen we weten wat Jan Slagter zegt over een genderneutrale aanspreekvorm voor NS-reizigers (‘extremistisch’)? Misschien zíjn we niet eens benieuwd, maar dénken we dat, en is het gewoon een groef waar we telkens collectief in belanden.

Niks-aan-de-handvrouw

Terwijl de nar functioneert in wisselwerking met de ander (net als de mopperende personages in films en series steevast tegenover iemand staan), hebben de Nederlandse televisiebrompotten hun eigen universum gecreëerd, zonder noemenswaardig tegengeluid. De enige die er soms bij mag is de opgewekte, apolitieke niks-aan-de-handvrouw, denk Hélène Hendriks bij Vandaag Inside of Britt Dekker bij Van Roosmalen & Groenteman. Een kritisch tegengeluid is niet welkom – als Dolf Jansen in  laatstgenoemde show ‘linksige’ uitspraken (‘Vinden paarden het eigenlijk wel zo leuk om continu afgebeuld te worden op zo’n parcours?’) of gewoontes (treinreizen, hardlopen) etaleert, wordt hij belachelijk gemaakt. En een kritisch, vróuwelijk tegengeluid (al helemaal als zij haar uiterlijk net zo onbelangrijk zou vinden als haar mannelijke evenknieën hun eigen looks) is simpelweg ondenkbaar.

Ook in fictie moest je de mopperende vrouw lang met een vergrootglas zoeken – uitzondering moeder Lois uit Malcolm in the Middle wordt pas recent bijgestaan door misantropische detectives zoals in Mare of Easttown en Happy Valley. Hun Scandinavische collega’s Saga Norén (The Bridge) en Sarah Lund (The Killing) kunnen ook flink chagrijnig zijn, maar hebben dan weer meteen het label autisme. In het actuele Nederlandse medialandschap bestaat de vrouwelijke brompot simpelweg niet. Als zij er ooit al was (denk aan tegendraadse, geestige vrouwen als Renate Rubinstein of Annie M.G. Schmidt), is ze massaal vervangen door blijere (en vaak jongere) exemplaren. Na wijlen Martine Bijl komt de vrouwelijk ironie bij Heel Holland Bakt van positiviteitsgoeroe Jannie van der Heijden. ‘Serieuze’ vrouw Clairy Polak (die vaak ‘chagrijnig’ of een ‘haaibaai’ werd genoemd) was al jaren niet meer op televisie te zien – en is inmiddels helaas overleden, net als de scherpste én meest authentieke Van Rossem: zus Sis.

Door de dominantie van de brompot in onze media en populaire cultuur is het voor toeschouwers lastig onderscheid te maken tussen ‘vrolijke ergernissen’ en giftige haatcampagnes. Als nonchalante opmerkingen over seksuele misstanden (zoals Johan Derksens ‘kaarsincident’, of Jort Kelder die ‘eruitflapt’ dat ‘veel vrouwen bij hem aandringen verkracht te worden’) worden weggelachen, legitimeert dat bewust of onbewust gevaarlijk gedrag. Dat is nauwelijks los te zien van een realiteit waarin vrouwelijke politici als oud-D66-leider Sigrid Kaag of de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema dagelijks bedreigd en geïntimideerd worden.

De brompot zelf zal geen strobreed wijken. Doordat hij zich profileert als anti-establishment, maakt hij zichzelf onaantastbaar – hij hoort níet bij dat corrupte, of erger, hypocriete kliekje in Den Haag/Hilversum. Elk tegengeluid is een bevestiging van zijn uitzonderlijke positie als ‘luis in de pels’. Bovendien is mopperen en afgeven ook veel te lucratief – je blijft verzekerd van aandacht en een gouden carrière.

Zo wordt de nar zélf de koning. En we zien wereldwijd de gevolgen van het tot in het extreme cultiveren van dit valse ‘outsiderschap’. Clowns als Trump of Johnson worden president of premier, hele volksstammen geloven in de ene zelfverklaarde anti-establishmentpoliticus na de andere – zo deed de ultrarechtse, Argentijnse presidentskandidaat Javier Milei er met zijn leren jack, woeste haar en kettingzaag alles aan om te suggereren dat hij niets te maken heeft met ‘de politiek’ – en won prompt de verkiezingen. Geert Wilders flikt hier iets vergelijkbaars.

Hopeloos ouderwets

Het lijkt op de ontwikkeling in het Nederlandse cabaret. In zijn promotieonderzoek keek humoronderzoeker Dick Zijp naar de maatschappelijke positie van cabaretiers in Nederland vanaf de jaren 60. Zijn conclusie: succesvolle, zelfverklaard progressieve, cabaretiers houden de machtsverhoudingen in de samenleving meer in stand dan dat ze die opschudden. Ook hier: de narren zijn door hun continue bewierroking zelf koning geworden. Toch zullen ze dat zelf niet zo zien, stelt Zijp. Hans Teeuwen bijvoorbeeld, verworden tot groot criticus van links, ziet zichzelf nog altijd als een vrijheidsstrijder, omdat hij de macht die bestreden moet worden legt bij de radicale islam en ‘politieke correctheid’. Zijp schrijft: “Ik stel daar tegenover dat juist witte heteroseksuele mannen als Teeuwen een machtspositie hebben, die zij gebruiken om achtergestelde groepen aan te vallen en stereotiepe vooroordelen over die groepen te bevestigen.” Dit mechanisme zie je ook bij de tv-brompot. Omroep MAX-directeur Jan Slagter – met zijn succesvolle zender toch een van de invloedrijkste mannen in medialand – vindt dat híj gecanceld werd na minimale tegenspraak op anti-lhbti+-opmerkingen van zijn kant.

Ondertussen heeft de tijd de brompotten allang ingehaald. Toen Youp van ’t Hek in de jaren 90 Bucklers alcoholvrije biertje de markt uit pestte, was de tijd nog niet rijp voor 0.0. Maar inmiddels is alcoholvrij bier normaal geworden, ook onder boomers. Je kunt je blijven afzetten tegen gezond of plantaardig eten, tegen ‘moderne muziek’ als techno of reggaeton of tegen vrouwen in de politiek; bepaalde ontwikkelingen gaan niet meer weg. Niet voor niets zijn de mopperaars uit eerdergenoemde series een typisch fenomeen van de jaren negentig en nul; nog altijd geestig, maar ook hopeloos ouderwets.

Soms lijkt het of de brompot alleen maar aan populariteit wint – de enorme hoeveelheden zendtijd en alle verschillende podia die hij tot zijn beschikking heeft, zullen daar ongetwijfeld aan bijdragen. Misschien is het een idee om de brompotten te behandelen zoals gezond is voor een samenleving: ze waarderen als ze de vinger op de zere plek leggen, ze meewarig op de schouder kloppen als ze vervallen in karikaturen, en ze niet meer naar hun mening vragen over zaken die simpelweg té ver van hun levens afstaan om nog iets zinnigs over te beweren. Laten we ze om te beginnen een beetje minder zendtijd geven.