De student achter de viral zwarte foetus

Als hij in 2021 de pen op zijn tablet zet om de tekening te maken, heeft Chidiebere Sunday Ibe geen idee hoe revolutionair deze afbeelding zal blijken te zijn. Maar het plaatje van een zwarte foetus in de buik van een zwarte persoon blijkt binnen én buiten de medische sector een doorbraak. Iets wat voor de Nigeriaanse student farmacie op dat moment niet meer dan vanzelfsprekend is, is voor velen een openbaring.

De inmiddels 28-jarige Ibe, die voordien nooit de grens over was geweest, werd van de ene op de andere dag een beroemdheid in de medische wereld en vloog de halve wereld over: voor een TED talk was hij in Zwitserland, hij sprak op conferenties in de VS en Canada en woonde in Leeuwarden de European Influencers Academy bij. Dankzij zijn plotselinge roem wist hij ook het collegegeld bij elkaar te sparen voor zijn vurig gewenste vervolgopleiding geneeskunde in het buitenland. “Het is nog steeds een beetje onwerkelijk”, vertelt Ibe via Zoom vanuit zijn studentenkamer in Zambia, waar hij sinds vorig jaar geneeskunde studeert.

Wereldwijd bestaan medische illustraties, zowel in leerboeken als in voorlichtingsmateriaal voor patiënten, voornamelijk uit afbeeldingen van witte mensen. Te beginnen met de anatomische tekeningen van Leonardo da Vinci in de 15e eeuw, Henry Grays beroemde negentiende-eeuwse Anatomie van het menselijk lichaam – nog altijd in gebruik als medisch handboek en beter bekend als Grey’s Anatomy – tot de meer dan vierduizend afbeeldingen die de twintigste-eeuwse Amerikaanse chirurg Frank Netter naliet; witte mannen zijn de standaard. “Ze creëerden naar hun eigen evenbeeld”, constateert Ibe, “een impliciete vooringenomenheid waarin hoognodig verandering moet komen.”

Het is medisch onverantwoord om alleen witte mensen af te beelden op medische illustraties, vindt Ibe. “Veel huidaandoeningen zien er op een zwarte huid totaal anders uit”, vertelt Ibe. “De bultjes van hitte-uitslag die rood zijn op een witte huid zijn dat niet op een zwarte, psoriasis op een zwarte huid is eerder grijs dan rood en een tekenbeet met de ziekte van Lyme is op een zwarte huid niet herkenbaar aan een rode kring eromheen.”

Versterkt racistische denkbeelden

De ondervertegenwoordiging van zwarte mensen in de voorlichtings- en studiematerialen leidt tot onder- en misdiagnose. Uit recente studies blijkt dat zwarte mensen in de VS drie tot vier keer zoveel kans lopen te overlijden aan zwangerschapscomplicaties dan witte mensen. Hun klachten worden stelselmatig onderschat, en aandoeningen te laat herkend. Een voorbeeld is geelzucht, een teken van leverfalen. “Dat is op een witte huid heel duidelijk herkenbaar, maar ziet er op een zwarte huid anders uit”, legt Ibe uit. “Daardoor gebeurt het geregeld dat artsen geelzucht bij een baby of moeder van kleur niet opmerken.”

Minstens zo belangrijk is hoezeer het gebrek aan representatie van zwarte mensen in de medische literatuur diep ingesleten racistische denkbeelden versterkt, zegt Ibe. “De meeste afbeeldingen van zwarte lijven in mijn studiemateriaal hebben te maken met ondervoeding, hiv of andere seksueel overdraagbare aandoeningen”, vertelt hij, nog altijd geshockeerd. Die scheve beeldvorming leidt tot vooroordelen met vergaande gevolgen. Zo bleek uit een onderzoek in de VS in 2016 dat 40 procent van de ondervraagde eerste- en tweedejaarsstudenten geneeskunde dacht dat zwarte mensen een – letterlijk – dikkere huid hebben dan witte. Dat is niet waar: de dikte van de huid is gelijk, het enige verschil is de hoeveelheid melanine (pigment). Die misvatting voedt weer het vooroordeel dat zwarte mensen beter tegen pijn kunnen. In 2012 bleek uit een analyse van twintig jaar aan verschillende studies dat zwarte patiënten in de VS 22 procent minder vaak pijnstillers kregen voorgeschreven dan andere patiënten.

Ook voor patiënten is het belangrijk dat ze zichzelf terugzien in voorlichting en informatie. Ibe: “Als je niet wordt gezien door de medische stand, hoe kun je dan je eigen arts vertrouwen? Dat is in de gezondheidszorg het allerbelangrijkst. Alleen als patiënten zich gezien en gehoord voelen, vertellen ze je de waarheid en kun je ze helpen.” De covid-pandemie noemt hij als voorbeeld. “Tot in de verste uithoeken van het continent kregen Afrikanen hierover voorlichtingsmateriaal voorgeschoteld met plaatjes van witte mensen. Dat versterkte het beeld dat het een ziekte was die zwarte mensen niet zou treffen, waarvoor ze dus geen voorzorgsmaatregelen hoefden te treffen.”

Dat hij als twintiger uit de Nigeriaanse provinciestad Uyo een aanjager zou worden van die verandering, lag niet voor de hand. Ibe groeide op met twee broers en een zus in een gezin dat het niet breed had. Zijn vader was ambtenaar, zijn moeder vulde het bescheiden inkomen aan op de markt.

Een dramatische gebeurtenis op kerstavond 2011 doet de dan vijftienjarige Ibe besluiten dat hij arts wil worden. Die nacht overlijdt zijn moeder, en het is Ibe die haar vindt in haar slaapkamer in een plas bloed. De oorzaak is een misdiagnose: wat de artsen van het ondergefinancierde overheidsziekenhuis hebben aangezien voor een vleesboom bleek eierstokkanker. Het gebrek aan kennis en kunde werd zijn moeder fataal, zegt Ibe. “Toen besloot ik dat ik geneeskunde ging studeren. Ik wilde nooit meer hulpeloos toezien.”

Na zijn middelbare school meldt hij zich zeven jaar op rij aan voor de studie geneeskunde, maar steeds krijgt hij nul op het rekest. Voor een privéopleiding heeft de familie geen geld en de openbare universiteiten in Nigeria krijgen vaak tienduizenden aanmeldingen meer dan ze aankunnen. Zonder de juiste connecties is de kans bijzonder klein dat je wordt aangenomen. “Ik ben van eenvoudige komaf en ken niemand in die kringen”, vertelt Ibe.

Natekenen medisch handboek

Ondertussen moet hij zichzelf financieel bedruipen, dus begint hij een side hustle. Digitale fotografie, film en grafisch design worden zijn succesvolle nevenactiviteiten; hij leert zichzelf de digitale kneepjes van het vak. “Ik hou van een uitdaging”, grinnikt hij. Ondertussen gaat hij farmacie studeren, een minder competitieve studierichting.

Als hij de voorzitter van de vereniging voor Afrikaanse neurochirurgen aanbiedt de knullige afbeeldingen op hun website te verbeteren, komen Ibes passies samen. De voorzitter is onder de indruk van Ibe’s artistieke tekeningen en raadt hem aan die vaardigheid te combineren met zijn liefde voor het medische vak. “Maar dan door eindelijk eens zwarte mensen af te beelden. Ik leende een beduimeld medisch handboek van de vader van een vriend; studiemateriaal uit de jaren 80 waarvan de kaften lang geleden al zijn afgescheurd. Ik begon met het natekenen van bloedvaten en spieren.”

Ibe had al tekeningen van zwarte mensen met de pigmentziekte vitiligo, borstkanker, bijholteontsteking en het aangeboren defect van de ruggenwervel spina bifida (‘open rug’) via zijn sociale media gedeeld, en doorsnedes van het brein en afbeeldingen van operaties. Maar het was de illustratie van de zwarte foetus in de baarmoeder die in december 2021, tien jaar na zijn moeders dood, viral ging.

Hij was niet de eerste die zo’n tekening maakte, maar wel de eerste die viraal ging op sociale media, waarna onder andere HuffPost, Sky News en CNN het onderwerp oppakten. Online waren er emotionele dankwoorden van zwarte mensen die zichzelf eindelijk herkenden in een van de meest basale plaatjes van het menselijk leven, en brede erkenning door artsen en gynaecologen. ‘Soms besef je pas wat je altijd hebt gemist als je het voor je ziet’, verzuchtte een kraamhulp op Instagram. Maar er kwamen ook furieuze reacties van volgers die de tekenaar beschuldigden van medische incorrectheid omdat in de baarmoeder alle foetussen wit zouden zijn. “Dat zelfs ervaren artsen dat dachten, was een eyeopener voor mij”, vertelt Ibe. “De huidskleur van een baby begint zich te ontwikkelen in de baarmoeder, en aan het begin van het tweede trimester trekt de melanine al naar de opperhuid.

Een foetus van een paar maanden oud kan dus absoluut donker zijn. Maar dat zelfs artsen dit zo stellig ontkennen, bewijst hoe sterk vooroordelen kunnen zijn als je nooit iets anders hebt gezien. Als het niet wit is, dan moet het wel onjuist zijn.”

De aandacht voor zijn afbeelding van de zwarte foetus wekte de belangstelling voor de andere illustraties. Inmiddels is Ibe als illustrator verbonden aan onder andere het Internationale Centrum voor Genetische Ziekten van de Harvard Medical School en werkt hij met collega’s aan Illustrate Change, een database voor diversere medische illustraties. “Ook vrouwen in het algemeen, Aziatische mensen en personen met een handicap ontbreken grotendeels in de boeken. Veel meer tekenaars zouden moeten worden getraind hierin.”

Droom om arts te worden

De aandacht voor de zwarte foetus bracht zijn illustratieve werk weliswaar naar de voorgrond, maar zijn droom om arts te worden heeft de Nigeriaan nooit opgegeven. Hij spaart en crowdsurft geld bij elkaar voor een opleiding in het buitenland en studeert inmiddels geneeskunde aan de Copperbelt Universiteit in Zambia. Na een zijpad via neurochirurgie – “Ik hou van ingewikkelde dingen” – weet hij nu dat hij zich gaat specialiseren in gynaecologie. “Dat is immers waar mijn verhaal begon”, zegt hij, verwijzend naar de dood van zijn moeder.

Want ook zijn opleiding in Zambia confronteert hem met de eenzijdige representatie in medische illustraties. “Op de cursus dermatologie vorig jaar toonde de docent slides met uitsluitend plaatjes van witte mensen”, vertelt hij. Hij gaf de docent zijn boek Beyond Skin: Why Representation Matters in Medicine dat hij vorig jaar in eigen beheer uitgaf. Het is deels een memoir, en deels een pleidooi voor betere representatie van zwarte mensen in de medische literatuur. “Ik hoop katalysator te zijn van de verandering. Maar ik ben maar een student, het is ook aan de opleidingen om dit op te pakken.”

Na zijn coschappen wil Ibe terugkeren naar zijn geboorteland om een eigen kliniek te beginnen. In Nigeria, met volgens de Wereldgezondheidsorganisatie minder dan vier artsen per tienduizend inwoners, heerst een ernstig tekort aan medisch personeel. Grote dromen, maar: “Je hoeft niet geprivilegieerd geboren te worden”, besluit Ibe. “Het is mogelijk grote dingen te doen vanuit een bescheiden achtergrond.”

Dit artikel verscheen in september 2024 in OneWorld Magazine.