‘Weg met het schoonheidsideaal: ik draag geen make-up meer!’

Het is 1984, Madonna heeft net haar hit Like A Virgin uitgebracht en ik (10) trek voor het eerst met een oogpotlood een zwart lijntje langs mijn onderste ooglid – net als Madonna. Vier jaar later, op de middelbare school, krijg ik voor het eerst de vraag of ik ziek ben wanneer ik geen make-up draag. Mensen zijn dan al zo gewend aan mijn zwarte ogen, dat een onopgemaakt gezicht opvallend bleek overkomt. Die vier jaar vormen de overgang van een onbevangen make-uploze kindertijd naar nog geen blokje om zonder zwarte ogen.

32 jaar later, het is 2016. Madonna wordt inmiddels op Instagram verguisd om het geknutsel aan haar uiterlijk en ik besluit dat het mooi is geweest. Het voelt onvolwassen, onfeministisch en verre van onafhankelijk om mij te laten dirigeren door de angst om lelijk gevonden te worden. Ik ben goddomme 42 en ik durf de deur niet uit zonder een lijntje rond mijn oog. De gijzeling door make-up moet afgelopen zijn.

De gedachte dat ik er beter uitzie met zwart omlijnde ogen was er meteen. Ik kon me meer identificeren met mijn oudere zus – mijn rolmodel – en met de popsterren die ik bewonderde. Van mijn moeder mocht ik nog geen make-up op naar school, ik was immers pas 10, maar ik jatte in mijn vrije tijd regelmatig het toilettasje van mijn zus. En nog vóór mijn twaalfde kocht ik van mijn zakgeld een setje Miss Helen-producten bij de Hema: een kohlpotlood, mascara, vloeibare eyeliner en roze lippenstift.

Vanaf de eerste dag van de middelbare school gebruikte ik die producten dagelijks. Mijn vriendinnen waren er niet zo snel bij, maar ik had een oudere zus en kopieerde tijdschriften als Club, Yes en Viva, die mij toonden hoe hippe meisjes eruitzagen, en reken maar dat zij geen blotebillengezichten hadden. Big hair of een boblijn, roze lippenstift en zwart omlijnde ogen: zo ‘rolden’ mooie meiden in de jaren 80.

De valkuil van het schoonheidsideaal is een geniepige. Zoals veel vrouwen geloofde ik dat make-up dragen mijn eigen keuze was. Dat ik gewoon niet zo van blonde wimpers hou, en wel van de amandelogen-look en die zwarte eyeliner-swoosh. En dat het nu eenmaal mijn smaak is. Ja, mijn smaak, dus bemoei je er niet mee.

Onverzorgd

Maar laten we wel wezen: de wurggreep van het schoonheidsideaal is real, dus dat van die ‘eigen keuze’ is flauwekul. Onderzoekers tonen steeds opnieuw aan dat ons zelfvertrouwen lijdt onder het schoonheidsideaal. De laatste jaren hebben vooral sociale media grote invloed. Bijna de helft van de 14- tot 17-jarige meisjes geeft aan dat ze een slechter zelfbeeld hebben door de voortdurende vergelijking met anderen op sociale media. Volgens verzorgingsproductenmerk Dove, dat sinds 2004 regelmatig duizenden vrouwen wereldwijd ondervraagt, wijst het merendeel van de vrouwen het onhaalbare schoonheidsideaal aan als schuldige.

Niet alleen zijn sociale media vergeven van de tutorials – instructievideo’s waarin influencers (vaak met gesponsorde make-up) laten zien hoe je je kunt opmaken – ook de #GRWM-video (get ready with me) is populair: vrouwen, maar ook jonge meisjes, soms zelfs kinderen, laten zien welke verzorgingsproducten en make-up ze ’s ochtends gebruiken.

Make-up zit dus stevig verankerd in het schoonheidsideaal en dat heeft gevolgen. Onderzoekers toonden honderden Amerikaanse proefpersonen foto’s van vrouwen waarop ze wel en geen make-up droegen. Dezelfde vrouwen werden met make-up aardiger, competenter en betrouwbaarder ingeschat dan wanneer ze niks op hun gezicht hadden. Oftewel: het is niet zonder gevaar om make-up af te zweren.

Bovendien zou je niet alleen ‘mooier’ zijn als je make-up draagt, maar ook ‘onverzorgd’ als je dat niet doet. OneWorld-eindredacteur Maaike Kooijman interviewde ooit vrouwen voor een onderzoek naar het belang van uiterlijk en schreef: ‘Meerdere vrouwen zeiden zich zonder make-up liever niet op kantoor te vertonen. Niet omdat ze zich dan niet mooi voelden, maar omdat ze zich dan niet ‘verzorgd’ voelden.’ Geen make-up staat volgens veel mensen dus gelijk aan ‘onverzorgd’.

Dat vindt ook Tamara Elbaz, bekend van de realityserie The Real Housewives of Amsterdam, maar ook van haar opmerkingen in de podcast Geen Filter over tv-presentatrice Sophie Hilbrand. ‘Die ziet eruit alsof ze twintig jaar geleden gestorven is en al aan het ontbinden is.’ Hilbrand is een van de weinige vrouwen in Hilversum die zich geregeld zonder make-up laat zien. Elbaz lichtte haar mening toe in de talkshow Sophie & Jeroen: ‘Waar ik kritiek op heb, zijn de foto’s waar je helemaal geen make up op hebt.’ Ook Elbaz koppelt verzorgd zijn dus aan het dragen van make-up.

De weg van de minste weerstand is: wél make-up dragen. Maar dat is te gemakkelijk, vindt ook historicus en columnist Lotte Houwink ten Cate. In de podcast Over Datum zegt zij dat we onze keuzes niet zomaar kunnen afschuiven op ‘het schoonheidsideaal’ of ‘het patriarchaat’. Dan vergeten we dat het niet alleen een persoonlijke maar ook een politieke keuze is. Zoals de feministische stroming die betoogt dat wat privé is en achter de voordeur gebeurt óók deel uitmaakt van de feministische strijd. Denk aan seksualiteit en relaties, maar ook: hoe je voor de spiegel staat.

Liever lelijk dan lijdzaam

Ik vind ook dat we strenger mogen zijn. Je kunt niet zeggen: het systeem? Dat zijn de anderen! En vervolgens doorgaan met alles waar je tegen bent. Zoals je geen biefstukken moet eten als je de vleesindustrie wil ontmantelen, zo is het zinloos om je in duizend bochten te wringen om aan het schoonheidsideaal te voldoen, terwijl je stiekem hoopt dat die een stille dood sterft. Media en reclame mogen dan alles op alles zetten om ons gedwee onze portemonnee te laten omkeren op de toonbank van cosmeticazaken, we hebben ook een eigen verantwoordelijkheid. Zodra je in staat bent de vinger op de zere plek te leggen, heb je de keuze om ertegenin te gaan.

Toch mat ook ík met twee maten. Enerzijds schreef ik columns in De Standaard waarin ik waarschuwde dat de schoonheidsindustrie ons de onzekerheid in manipuleerde. Tegelijkertijd was mijn zelfbeeld zo gekneveld door de make-upmythe dat ik tot de conclusie kwam: ‘Het mag dan allemaal manipulatie zijn, maar jij, Maartje, jij bent wél echt lelijk als je je niet opmaakt.’

Toen ik rond mijn veertigste een reeks tegenvallers te verstouwen kreeg die invloed hadden op mijn uiterlijk én op mijn sociale status – om er twee te noemen: ik bleek ineens al tijden in de overgang en een roman waar ik jaren aan had gewerkt werd op het laatste moment toch niet uitgegeven – realiseerde ik me hoezeer mijn zelfbeeld fictie was. Had ik me al die jaren ten onrechte vereenzelvigd met het beeld van de jonge schrijfster met de zwarte amandelogen? Terwijl ik me eigenlijk moest leren verhouden tot de oude vrouw zonder roman, maar met een blotebillengezicht?

Het moment dat er gaten in je zelfbeeld geschoten worden, leent zich goed voor de vraag of dat beeld eigenlijk wel klopt. Dus besloot ik voortaan alle zwartmakers achterwege te laten. Op mijn werk, op feestjes, in de supermarkt, overal en altijd. Het bleek razend moeilijk, een beetje zoals stoppen met roken: steeds opnieuw in verzet moeten, en bij elk toiletbezoek de gedachte: zal ik niet toch…? Bovendien waren de ‘je ziet er moe uit’-jes niet van de lucht, waardoor ik me continu moest inprenten dat ik – heus, echt – liever het lelijke eendje was dan het lijdzame en afhankelijke wicht.

Vaak komt een make-uploos statement van mensen die sowieso al hoog in de pikorde staan. Neem zangeres Alicia Keys, die in 2017 haar make-updoos aan de wilgen hing. In haar nieuwsbrief schreef ze dat ze het gevoel had dat ze niet goed genoeg was zonder dat masker, waardoor ze haar eigen kracht niet meer kon zien. Een andere beroemdheid die de wereld choqueerde door in 2023 make-uploos op de rode loper te verschijnen is hét ‘sekssymbool’ uit de jaren negentig Baywatch– actrice Pamela Anderson. ‘Weinig over van de Baywatch-godin’, kopte de Nederlandse website FilmTotaal. Volgens Anderson zit er schoonheid in ‘zelfacceptatie, imperfectie en liefde’ – waarbij het woord ‘imperfectie’ verraadt dat ook zij een gezicht zonder make-up minder perfect vindt.

Dat blijkt ook uit hashtags op social media als #nomakeupselfie en #nomakeup: het is niet het make-uploze gezicht dat taboe is, maar het imperfecte gezicht. De meeste foto’s zijn van vrouwen die ook zonder make-up aan het schoonheidsideaal voldoen. Soms omdat het hen is komen aanwaaien, maar vaak door fillers, botox en minutieus gebeeldhouwde of zelfs getatoeëerde wenkbrauwen. Je ziet maar weinig mensen met een oneffen huid, bleke wangen, wallen of een andere middelvinger naar het schoonheidsideaal.

Weinig vergevingsgezind

Logisch, want zelfs toen Kim Kardashian ooit make-uploos op Instagram verscheen, maar verder wel voldeed aan het schoonheidsideaal, berichtte RTL Boulevard: ‘Kim Kardashian laat volgers schrikken: foto zónder filter of make-up’. En in het bericht: ‘De moedige foto zie je hieronder.’ Ik kan daar misprijzend over doen: poeh poeh, nou nou, moedig hoor! Een onopgemaakt vrouwengezicht: de horror! Maar laten we wel wezen: gezien de reacties is het ook moedig.

Het duurde jaren voor ik vergevingsgezind naar mezelf zonder make-up kon kijken, en eerlijk is eerlijk: ik vraag me af of het echt gelukt is. Ik heb bijzonder weinig foto’s van mijn make-uploze jaren en ik plaatste nauwelijks selfies op sociale media; waarschijnlijk verwachtte ik dat ze weinig likes zouden krijgen. Verder herinner ik me dat mijn schoonvader, die kunstschilder is, een foto van mij gebruikte voor een portret. Toen ik het schilderij zag, kon ik wel janken. Het leek als twee druppels water en het was prachtig geschilderd, alleen tja, geen make-up, dus vond ik het afschuwelijk.

Ondanks de beproeving hield ik het vijf jaar vol, want ik wilde per se mijn autonomie terug en de schaamte kwijt. Pamela Anderson houdt haar statement inmiddels meer dan een jaar vol, maar Alicia Keys nam na zes jaar toch de mascaraborstel weer ter hand. ‘Omdat ik inmiddels in staat ben mijn eigen kracht weer te zien.’ En dat was ook waarom ík mezelf na vijf jaar toestond weer make-up te gebruiken: ik weet nu dat ik in staat ben zónder door het leven te gaan.

Ik zwichtte in 2021 omdat ik verhuisde naar een omgeving waar ik niemand kende. Om de spanning te temperen stond ik mezelf toe mijn gezicht maatschappelijk aanvaardbaarder te maken. Inmiddels maak ik me weer bijna dagelijks op, maar het grote verschil met vóór 2016 is dat ik regelmatig naar de supermarkt ga zonder iets op mijn gezicht en dat ik me dan volkomen ontspannen voel.

Vijf jaar heb ik bewezen dat ik zonder kán. Gedurende die jaren zeiden mensen veel minder vaak dat ik er goed uitzag, ik kreeg beduidend minder aandacht van zowel mannen als vrouwen, én ik vond mezelf maar zelden mooi. Maar tegelijkertijd had ik veel gewonnen, want de opluchting als je de people pleaser in jezelf de nek omdraait, de trots als je iets durft wat je dertig jaar niet voor mogelijk hield, en de onafhankelijkheid die je voelt als je je alleen maar hoeft te wassen in de ochtend, is onbetaalbaar.

Een langere versie van dit essay verscheen in december 2024 in OneWorld Magazine.