‘Fophef’: media-ophef om niets, met échte gevolgen

Tot vorig jaar had niemand van hem gehoord, maar ineens was hij wekenlang overal: Laurens Buijs. De inmiddels vertrokken docent aan de Universiteit van Amsterdam trok in het voorjaar plotseling de aandacht van de media met zijn verhaal over de dreiging van ‘woke’. Hij mocht in kranten als NRC en De Telegraaf uitgebreid zijn zegje doen: door politieke correctheid zou de academische vrijheid in een grote crisis zitten en ‘trans en non-binaire identiteiten’ zouden statussymbolen zijn binnen de ‘geradicaliseerde wokebeweging’. Toen een paar maanden (en een onderzoek van de UvA) later de stofwolken waren opgetrokken, bleek de dreiging van woke niet aan de orde en was de kwestie-Buijs vooral een arbeidsconflict. Een typisch voorbeeld van ‘fophef’: ophef om niks.

Hoe kan het dat media zo makkelijk Buijs’ kant van het verhaal leken te accepteren en er niet genoeg aan twijfelden? Misschien omdat het perfect paste in een mal die ze al meer dan dertig jaar gebruiken. In 1991 publiceerde NRC al een artikel over het vermeende gevaar van ‘politieke correctheid’ – dat was de term die vóór ‘woke’ werd gebruikt om emancipatie van gemarginaliseerde groepen als bedreiging te bestempelen. De kop luidde: ‘Minderheden bedreigen de academische vrijheid aan Amerikaanse universiteiten’.

De Amerikaanse professor en historicus Stephan Thernstrom, die sterk tegen zogeheten positieve discriminatie in het onderwijs was, speelde de hoofdrol in het artikel en werd gepresenteerd als slachtoffer van een ‘heksenjacht’ omdat studenten hem beschuldigden van ‘raciale ongevoeligheid’. Net als bij Buijs bleek het verhaal achteraf enorm opgeblazen. Wederom fophef dus. Bij fophef besteden media buitensporig veel aandacht aan een kwestie, op een manier die niet meer in verhouding staat tot de werkelijke omvang of relevantie ervan.

Zondebok

Socioloog Stanley Cohen onderzocht deze dynamiek in zijn boek Folk Devils and Moral Panics uit 1972. Fophef lijkt sterk op wat Cohen ‘morele paniek’ noemt: een overdreven reactie (van media of publiek) op een gebeurtenis of groep die als bedreiging wordt gezien voor maatschappelijke normen en waarden. Daarin maken media vaak gebruik van stereotypen en komen ‘experts’ met ‘oplossingen’. Een makkelijk doelwit voor morele paniek of fophef is de ‘ander’, vooral als die in de minderheid is en minder machtig.

Denk bijvoorbeeld aan de ‘mods’ (modieuze jongeren) en ‘rockers’ (motorfreaks) in het Verenigd Koninkrijk van de jaren 60. Deze tegengestelde subculturen werden plotseling breed uitgemeten in de media en afgeschilderd als grote bedreiging vanwege hun vermeend gewelddadige rivaliteit, nadat het tot een paar confrontaties met de politie was gekomen, zo beschrijft Cohen in zijn boek. De jongeren zagen vanaf het begin welke onzin er over hen werd verkondigd. Maar hadden zij de kans om hun kant van het verhaal te vertellen? Nee. Ze werden niet gehoord of serieus genomen. In Cohens recept voor morele paniek waren zij de folk devils: zondebokken die in mediaverhalen op een stereotiepe manier werden weergegeven, wat het gevoel van dreiging in stand hield of zelfs versterkte.

Als de zondebok een hoofdingrediënt is voor fophef, dan is crisis de pittige peper, die de vlammen aanwakkert. De beroemde Jamaicaans-Britse socioloog en cultuurtheoreticus Stuart Hall schreef zijn boek Policing the Crisis naar aanleiding van een vermeende golf van straatberovingen in het Verenigd Koninkrijk van de jaren 70. Als een situatie of gebeurtenis wordt voorgesteld als een ernstige bedreiging voor de samenleving die dringend moet worden aangepakt, kan dat een sfeer van angst en onzekerheid creëren. Bepaalde overheidsmaatregelen en acties krijgen dan veel makkelijker publieke steun. Doordat de berovingen werden gepresenteerd als een crisis, konden politie, politici en media strengere rechtshandhaving en etnische profilering rechtvaardigen. Terwijl er helemaal geen sprake was van een enorme stijging van berovingen.

Afleidingsmanoeuvre

Fophef maakt vaak gebruik van drogredenen en anekdotisch bewijs, maar ook cijfers worden nogal eens misbruikt om ophef en maatregelen te rechtvaardigen. Neem de introductie van het stroomstootwapen bij de politie in Nederland, begin 2022. De media waren wel kritisch over de gezondheidsrisico’s ervan, maar gingen veel te makkelijk mee in het beeld dat er steeds meer geweld tegen politieagenten is. Zo werd de invoering van het stroomstootwapen gerechtvaardigd. In een aflevering van het programma Medialogica bleek echter dat er eigenlijk helemaal geen significante toename was van geweld tegen de politie. De cijfers en conclusies waren overdreven en misten context.

Ook als het gaat om immigranten vliegen de cijfers, tabellen en grafieken je om het hoofd. Politici die een beeld willen schetsen van een massale instroom van asielzoekers gebruiken daarvoor het totale aantal immigranten (401.351 mensen in 2022, al vertrokken er ook 173.469 mensen) in plaats van het veel kleinere aantal eerste asielaanvragen (zo’n 35.000 in 2022). Hoewel asielzoekers dus slechts een fractie vormen van de totale groep migranten, krijgen ze wel de meeste aandacht van de media. Dit leidt tot een vertekend beeld, waardoor het voor de gemiddelde nieuwsconsument na verloop van tijd lijkt alsof asielzoekers een groot probleem vormen.

Cijfers die een verhaal niet ondersteunen, worden weggelaten of vaag gehouden om het gevoel van een crisis te benadrukken, in plaats van de situatie in de juiste context te plaatsen. Het kabinet-Rutte IV viel deze zomer bijvoorbeeld over de kwestie ‘nareizigers’ (gezinshereniging). Een asielmaatregel die, bleek achteraf, slechts 1 tot 2 procent van de totale migratie zou hebben beïnvloed, wat neerkomt op zo’n 2000 tot 3000 mensen per jaar.

Fophef is ook een meesterlijke afleidingsmanoeuvre. Ben je een lobbyist voor de fossiele brandstofindustrie die geplaagd wordt door irritante pogingen om de aarde te redden? Zeg gewoon dat al die maatregelen woke zijn! Heb je als politicus ingezet op het nog rijker maken van rijke vastgoedbeleggers en is er nu woningnood? Geef de schuld aan asielzoekers. Als journalisten zich blindstaren op de vermeende gevaren van woke op universiteiten, krijgt de groeiende onzekerheid van academisch personeel door tijdelijke contracten en de gevolgen voor de academische vrijheid minder aandacht. En als mensen van middelbare leeftijd de kranten volschrijven met zorgen over de transgenderzorg, terwijl ze daar niets mee te maken hebben, leidt dat af van het falende zorgsysteem door de jarenlange bezuinigingen en de lange wachtlijsten voor trans personen.

Nog gevaarlijker dan afleiding is de reactie op een vermeende crisis, die soms meer schade kan aanrichten dan de vermeende crisis zelf. Herhaal een vermeende dreiging vaak genoeg en het begint echt te voelen, met echte reacties en maatregelen tot gevolg. Neem bijvoorbeeld de beperking van zorg voor trans jongeren in Amerikaanse staten, de invoering van stroomstootwapens en de onmenselijke asielafspraken die Europa maakte met Tunesië. In al deze gevallen staan mensenlevens op het spel. Een moeder die haar tienerzoon niet gelooft als hij zegt dat hij transgender is, door opiniestukken vol misinformatie. Een verwarde man die door bezuinigingen geen hulp krijgt van de GGZ, voor overlast zorgt en neergehaald wordt met een stroomstootwapen dat er eigenlijk niet had moeten zijn. Een familie die op zoek is naar een veilige plek om hun leven op te bouwen, maar door Europees grensbeleid in Tunesië strandt en in de woestijn wordt gedumpt zonder water.

Een recenter voorbeeld van fophef is een voorval afgelopen november, waarbij een Palestijns-Jeruzalemse UvA-student bij zijn diplomaceremonie zijn sympathie uitsprak voor het Palestijnse verzet tegen de Israëlische bezetting. Hij deed daarbij een toespeling op de bekende leus ‘From the river to the sea…’, waarop een aanwezig echtpaar hem uitschold en vertrok. Volgens De Telegraaf zou de jongen de gehele leus hebben ‘gescandeerd’ en zou juist het echtpaar zijn uitgescholden door anderen in het publiek, wat niet blijkt uit beelden die het AD in handen kreeg. De lezing van De Telegraaf leidde tot ophef op sociale media en nieuwsmedia tot in Israël.

Angstzaaierij

De schade van opgeblazen en sensationele mediaverhalen blijft niet beperkt tot de individuen of groepen die het doelwit zijn. Het beïnvloedt onze samenleving als geheel. Het voedt verdeeldheid, stigmatiseert bepaalde groepen en leidt ons af van het aanpakken van de echte problemen waarmee we worden geconfronteerd. Het ondermijnt het vertrouwen in de media en ons vermogen om geïnformeerde, rationele discussies te voeren over belangrijke sociale kwesties en positieve verandering te creëren.

Fophef indammen is vechten tegen de bierkaai, maar alle beetjes helpen. We moeten zoeken naar bronnen die ons helpen de wereld beter te begrijpen, niet die ons verdelen. We moeten niet alleen luisteren naar de ‘duiders’, maar ook naar de mensen die geduid worden. We moeten de media verantwoordelijk houden voor luie, onzorgvuldige en ongenuanceerde berichtgeving. En we moeten de journalisten belonen die integriteit en genuanceerde nauwkeurige verslaggeving verkiezen boven sensatiezucht en angstzaaierij.

Hoe je fophef kunt herkennen? Wees alert op het ‘crisisframe’, de overdreven focus op individuele gevallen van vermeende crises, sensationele taal, vage onderbouwing en de neiging om complexe problemen te reduceren tot eenvoudige, emotioneel beladen verhalen. Laat je niet meeslepen door de stroom van ophef, blijf zoeken naar de waarheid, verlies de menselijkheid niet uit het oog. Laten we ons richten op de echte problemen die onze aandacht verdienen.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in september 2023 in OneWorld Magazine.