Haar ‘badass’ wande­lingen ver­tellen de ver­halen van Amster­damse buiten­beentjes

Het draait niet om de Amsterdamse grachten of de Wallen met hun rode lichtjes, tijdens de Badass Tours van gids en verhalenverteller Elyzabeth Gorman. De naam geeft het al een beetje weg: het gaat om de badasses van de stad. De verhalen van de Amsterdamse queers, mensen van kleur, joden en vrouwen die er de afgelopen eeuwen woonden, raakten vaak ondergesneeuwd door die van witte mannen. Met stadswandelingen, langs de plekken waar hun verhalen zich afspeelden, vertelt Gorman hun verhalen met veel passie, gebruikmakend van haar jarenlange ervaring als theaterregisseur in New York.

Klinkt als iets waar alleen toeristen warm voor lopen? De meeste mensen die haar tours boeken zijn inderdaad toeristen, vertelt Gorman, maar er gaan ook regelmatig Amsterdammers mee. “Die zeggen bij aanvang vaak: ‘Het geeft niet hoor, als je mij niks nieuws vertelt.’ Maar achteraf vertellen ze dat ze misschien twee namen hebben gehoord die ze al kenden, en dat de rest ook voor hen nieuw was.”

Altijd al geweest

Met Badass Tours wil Gorman een misvatting wegnemen die veel mensen volgens haar hebben. Namelijk dat tót de twintigste eeuw witte mannen het verhaal van de stad bepaalden, en andere groepen, zoals vrouwen en mensen van kleur, pas sinds kort hun plek op zouden eisen. Dat klopt niet, zegt ze: “Queers zijn er altijd geweest, ook al zijn hun verhalen minder bekend. En al sinds de zestiende eeuw wonen er Amsterdammers uit Afrika en Azië in de stad.”

Zo vertelt ze bij de Mozes en Aäronkerk, bij het Waterlooplein, over het huwelijk dat daar in 1649 werd gesloten tussen de Angolese Lijsbeth Pieters en de Braziliaanse Pieter Claesz Bruin, twee zwarte Amsterdammers uit een hechte, zwarte gemeenschap in de Amsterdamse Jodenbuurt. Gorman: “Slavernij was verboden in Amsterdam, dus als slaafgemaakte kon je je ‘vrijheid aanvragen’ bij het stadhuis. Je moest daarvoor wel kunnen aantonen dat je een verblijfadres had. Daar hielp de Amsterdamse zwarte gemeenschap vaak bij.”

Iets verderop, bij de Stopera (het Amsterdamse stadhuis), vertelt Gorman het verhaal van de joodse queer activist Benno Premsela, die lid was van de Shakespeareclub, een voorloper van de queerbelangenorganisatie COC waarvan hij in de jaren 60 voorzitter werd. Hij sprak in 1964 openlijk over zijn geaardheid op de Nederlandse televisie, wat destijds ongekend en gesprek van de dag was.

Artikel gaat verder onder de foto.

Persoonlijke drijfveer

Gormans eigen Amsterdamse verhaal begint als ze zeven jaar geleden met haar partner vanuit de VS naar Amsterdam verhuist. Al in 2009 werd haar partner bij een bezoek verliefd op de stad. Gorman werkte op dat moment in New York als regisseur en theaterschrijver en was nog niet klaar om de theaterwereld achter zich te laten, maar ze merkte ook hoe moeilijk het was om verhalen door en over vrouwen geproduceerd te krijgen. “Ik kreeg keer op keer te horen wat een unieke verhalen het waren, maar niemand wilde er een productie van maken.”

Het laatste zetje kwam in 2016. “Toen Trump president werd, zei ik tegen mijn partner dat ik klaar was om te vertrekken.” Eenmaal in Nederland dook Gorman in de geschiedenis van Amsterdam om de stad beter te leren kennen. Zo ontdekte ze de levensverhalen van interessante Amsterdamse vrouwen. Aan de hand van die verhalen stippelde ze een stadswandeling uit. Later volgde de lhbtiq+ tour en in 2017 ontstond het bedrijf Badass Tours. Bij elke wandeling gaan maximaal twaalf personen mee, en behalve openbare tours geeft Gorman ook privétours.

“De verhalen die we onszelf vertellen, bepalen hoe we ons door de wereld bewegen”, zegt Gorman over haar persoonlijke drijfveer achter Badass Tours. “Ik ben biseksueel, maar omdat ik inmiddels zeventien jaar samen ben met mijn man, vind ik het lastig om ruimte in te nemen in de queergemeenschap, waar nog steeds veel sprake is van bifobie [afkeer van biseksualiteit, red]. Ik heb ik meerdere keren ervaren dat vrouwen niet met een biseksuele vrouw wilden daten.”

Gorman vindt steun in de verhalen van queer mensen van vroeger. Ze ontdekte bijvoorbeeld het verhaal van Katherine Fowler Philips, een Britse dichter uit de zeventiende eeuw die vanwege haar geaardheid ook wel de ‘Welsch Sappho’ wordt genoemd. “Ze was een dichter en queer. Het idee dat er iemand was zoals ik, maakte dat ik mij minder alleen voelde.”

Narratief herschrijven

Gorman wil ‘het narratief’ herschrijven, oftewel het algemeen bekende verhaal van de geschiedenis. Dat narratief veranderen kan veel impact hebben, zegt Gorman. “In Nederland heerst bijvoorbeeld het idee dat slavernij iets was wat aan de andere kant van de oceaan gebeurde, en dat Surinamers hier pas in de jaren 70 verschenen. Maar zwarte mensen waren hier al vóór de slavernij, en mensen met een queeridentiteit vind je op elk continent. En door de hele geschiedenis zijn genoeg voorbeelden te vinden van mensen over het hele genderspectrum.”

Zo vertelt Gorman tijdens de LGBTQ+ History Tour ook het verhaal van Machiel van Handwerpen (1719-1781) die we vandaag de dag een trans man zouden noemen. Hij zat in het leger en was gestationeerd in Amsterdam, trouwde twee keer met een vrouw en verscheen meerdere keren voor de tuchtraad omdat hij ‘gelogen’ zou hebben over zijn geslacht.

Een andere misvatting die Gorman wil aanpakken, is het idee dat vrouwen in Nederland tot 1950 niet werkten, vertelt ze in het interview. “Ze zijn altijd actief geweest en droegen bij aan de economie, maar de wetgeving werkte ze tegen. Vrouwen mochten bijvoorbeeld niet lid worden van een beroepsvereniging, ongetrouwde vrouwen mochten lange tijd geen bezit of geld hebben. Later mochten ongetrouwde vrouwen juist wel een bankrekening openen, maar getrouwde vrouwen weer niet.”

Patronen doorbreken

Gorman merkt dat haar tours mensen aan het denken zetten. “Het is makkelijker om patronen als seksisme en racisme te herkennen als die ver in het verleden liggen, en Amsterdam heeft een lange geschiedenis om uit te putten”, zegt Gorman. De lessen die ze tijdens de tours deelt, nemen mensen mee terug naar huis. “Ik merk dat het vooral voor Amerikaanse toeristen makkelijker is om seksisme en racisme hier te herkennen en die inzichten mee naar huis te nemen. Als je ze direct op de situatie in de VS zou wijzen, zouden ze defensief worden.”

De verhalen resoneren bij haar publiek, ziet Gorman. Zij schat in dat driekwart van de deelnemers zich met de hoofdpersonen uit de verhalen kan identificeren. “Mensen worden regelmatig emotioneel omdat ze zich gerepresenteerd voelen. Vaak mensen van buiten Nederland die dan tijdens de tour hun eigen verhaal delen.” Gorman identificeert zich inmiddels volledig als Amsterdammer. “Dit is een stad van immigranten. Ik hoop dat mensen na mijn tours een ander beeld hebben van deze speciale stad.”