Hannah Elsisi: ‘Alle moderne beats hebben Afrikaanse wortels’

De beat, dat is waar het om draait bij muziek waar we graag op dansen. Dat achter deze beat een complexe geschiedenis schuilgaat, is misschien niet het eerste waar je aan denkt als je op een dancefestival staat. Toch hoopt de Brits-Egyptische historica Hannah Elsisi daar verandering in te brengen: “Ik wil dat mensen gaan nadenken over waar de muziek vandaan komt die hen in beweging brengt. Over de enorme liefde en fysieke arbeid die eraan ten grondslag ligt, maar ook de koloniale geschiedenis die erin doorwerkt.”

Elsisi, verbonden aan de Universiteit van Cambridge en de New York University Abu Dhabi, doet onderzoek naar de geschiedenis van ritmes en beats. De oudste drum die ooit is gevonden, zo vertelt ze, dateert uit de twaalfde eeuw en komt uit het gebied dat tegenwoordig Congo en Nigeria is. Afrikaanse gemeenschappen die gedwongen naar het Caribisch gebied werden gebracht, namen hun ritmes mee. “In tijden van kolonisatie en slavernij waren ritmes en beats de allereerste talen die deze gemeenschappen gebruikten om met elkaar te communiceren op de plantages – zij hadden namelijk geen andere gemeenschappelijke taal”, legt Elsisi uit. “Door die ritmes te bestuderen ontdek je een andere kant van de geschiedenis: de verbondenheid en veerkracht van de Afro-diasporagemeenschappen die zijn onderdrukt en ontheemd.”

Met haar onderzoek naar deze ritmes en beats legt Elsisi de geschiedenis van duizend jaar aan gedwongen en vrijwillige migratie van het Afrikaanse continent bloot én de invloed ervan op populaire dansmuziek. Het onderzoeksproject draagt de veelzeggende titel ‘Chromesthesia’, wat ‘de kleur van geluid’ betekent. Elsisi legt hiermee niet alleen de verbinding tussen ritmes, beats, kolonisatie en migratie, maar vertaalt het ook naar een dertien uur durende multimediale performance die voor het eerst te ervaren is tijdens Le Guess Who? Festival in Utrecht. Meer dan twintig artiesten geven met muziek, dans, audiovisuele effecten en spoken word een interpretatie aan duizend jaar Afro-diasporische culturele geschiedenis.

Elsisi focust in haar onderzoek op de ritmes en beats uit wat zij de ‘mangrovewereld’ noemt: het gebied grofweg tussen de Golf van Mexico en de Perzische golf, van Cuba tot Iran. Met dit onderzoek kan ze een veel rijkere kijk geven op de koloniale tijd dan in traditioneel onderzoek gebeurt. “Er wordt door veel historici geworsteld met de vraag hoe we de geschiedenis van mensen van kleur in het Caribisch gebied en in Noord- en Zuid-Amerika kunnen beschrijven op een manier die het koloniale geweld overstijgt”, zegt Elsisi. “Dat is lastig als je je alleen focust op geschreven bronnen, want die gaan juist over dat koloniale geweld. Maar als je verder kijkt dan geschreven teksten, dan ontdek je eigenlijk hoe mensen die gigantische geschiedenis van slavernij en gedwongen migratie hebben kunnen doorstaan: dankzij muziek.”

Afrikaanse diaspora

Volgens Elsisi zijn alle beats die we vandaag de dag in onze favoriete muziek horen, terug te voeren op die eeuwenoude ritmes. “Artiesten die ritmegedreven muziek maken, gebruiken beats en ritmes die afkomstig zijn uit reggaeton, afrobeat en dancehall”, legt ze uit. “Al die ritmes zijn terug te voeren op de geschiedenis van de Afrikaanse diaspora.” Elsisi noemt de Colombiaanse muziekstijl cumbia als voorbeeld. “De ritmes in cumbia komen voort uit de instrumenten die tot slaaf gemaakte mensen eeuwenlang gebruikten in Peru, Cuba en Venezuela. De muziek die zij op grote plantages met deze instrumenten maakten, was een vorm van collectieve genezing. De muziek hielp hen om het zware werk te verdragen en de dag door te komen.”

Cumbia is lang niet het enige voorbeeld, weet Elsisi. Ook de cajón, het belangrijkste instrument in de Spaanse flamencomuziek, is Afro-Peruaans. Dit druminstrument, dat eruitziet als een houten kist waar de drummer op gaat zitten, ontstond op de plantages van Peru. “Of denk aan de ritmes van muziek uit landen rond de Perzische Golf, zoals fijiri, diwa of bahri: die zijn het resultaat van interacties tussen Oost-Afrikaanse handelaren en Inheemse en tot slaaf gemaakte gemeenschappen”, legt de historica uit. “En het ritme van reggaeton ontstond door de interactie tussen Zuid-Caribische en Centraal-Amerikaanse gemeenschappen van contractarbeiders en tot slaaf gemaakte mensen.”

Miljardenclaim

Al jaren zijn muziekstijlen als reggaeton, dancehall en afrobeat wereldwijd enorm populair. Ook artiesten die geen historische link lijken te hebben met de Afrikaanse diaspora varen op die populariteit mee. Dat roept de vraag op in welke mate het gebruik van die ritmes en beats een vorm van culturele toe-eigening is. “Het hoeft niet per se om culturele toe-eigening te gaan”, zegt Elsisi, “maar het wordt wel problematisch als er geen credits worden gegeven of als de oorspronkelijke politieke context verloren gaan.”

Een sprekend voorbeeld van mogelijke culturele toe-eigening is een spraakmakende rechtszaak die momenteel in de Verenigde Staten loopt. Wycliffe Johnson en Cleveland Browne, twee Jamaicaanse muzikanten, hebben een miljardenclaim ingediend wegens het onterecht gebruiken van hun ritme in duizenden nummers. Ze klagen Sony, Universal, Apple, Spotify en eigenlijk elke popster die je kent aan voor het gebruik van het ritme dat de twee muzikanten hebben bedacht voor hun nummer Fish Market uit 1989. Je kunt het ritme kennen van Despacito van Luis Fonsi en Daddy Yankee, van Djadja van Aya Nakamura en van Sorry van Justin Bieber. Volgens Elsisi dé kenmerkende beat van reggaeton: “In feite gaat de rechtszaak dus het hele genre aan, en werpt het licht op de vraag hoe muzikale producties uit het Mondiale Zuiden worden toegeëigend en intellectueel eigendom worden van het koloniale Mondiale Noorden zonder daar enige credits voor te geven.”

Interview gaat verder onder de video.

Eerbetoon

Met haar eigen project Chromesthesia brengt Elsisi juist een eerbetoon aan reggaeton en andere genres door te laten zien hoe diepgeworteld ze zijn in de Afro-diasporische geschiedenis. De twintig muzikanten, musicologen en producenten van elektronische muziek die ze hiervoor bij elkaar bracht werken allemaal met ritmes en beats uit alle hoeken van de Mangrovewereld. Zoals singeli, een muziekgenre binnen de elektronische dansmuziek met een razend tempo van meer dan driehonderd beats per minuut (bpm), ontstaan in Tanzania aan het begin van deze eeuw. Ter vergelijking: een gemiddeld popnummer heeft een tempo van zo’n 115 bpm.

Ook producer Nídia werkt mee aan Chromesthesia. Zij maakt gebruik van de energieke en dansbare elektronische muziekstijl kuduro, die ontstaan is in Angola in de jaren tachtig. De stijl kenmerkt zich door drums en samples van traditionele Angolese muziek. Samen maken de artiesten een tocht door de hele Mangrovewereld: niet alleen tijdens de allereerste live performance op 9 november, maar ook op het album dat aan deze muzikale ontdekkingsreis ontsproten is. “Ik hoop dat mensen gaan genieten van dit album, vol coproducties tussen de artiesten die ik heb samengebracht”, zegt Elsisi. “En dat ze, nu ze meer weten over waar muziek vandaan komt, breder gaan nadenken over hun smaak.”