Op een verjaardag staat een van ons met een goede vriend te praten. Wist je, zegt hij, dat je die nieuwe baan als journalist wellicht aan dat mooie koppie te danken hebt, want dat ‘doet een sollicitatie toch goed’. Als ik benadruk dat ik zo’n opmerking als seksistisch ervaar, volgt een razendsnel verweer. “Wat een onzin, ik heb heel veel respect voor vrouwen. Je weet toch hoe goed ik ga met mijn vrouwelijke huisgenoot?”
'Fucking bitch'
Bovenstaande situatie is een voorbeeld van het fenomeen dat recent ook aan de kaak werd gesteld door het Amerikaanse Democratische congreslid Alexandria Ocasio-Cortez. In een
vurig betoog verklaart Ocasio-Cortez het niet langer te accepteren dat iemands vrouw of dochter als ‘schild’ wordt gebruikt om seksisme goed te praten. De aanleiding vormde een
verklaring van haar Republikeinse collega Ted Yoho in het Huis van Afgevaardigden, waarin hij reageert op een eerdere confrontatie tussen beiden. De Republikein zou Ocasio-Cortez kort na een inhoudelijke discussie
voor het Capitool hebben uitgescholden voor ‘walgelijk’ en een ‘fucking bitch’.
“
Dat je een dochter hebt, maakt je nog geen beschaafd man
Later
gaf Yoho toe onbeleefd te zijn geweest, maar hij ontkende die specifieke woorden te hebben gebruikt. Dat zou hij naar eigen zeggen nooit hebben gedaan, hij was immers al 45 jaar getrouwd met een vrouw en heeft twee dochters.
Ocasio-Cortez slikte de verklaring niet: ‘Ik kan niet toestaan dat mijn nichtjes, jonge meisjes thuis en vrouwelijke slachtoffers van verbaal geweld moeten toezien hoe het Amerikaanse Congres een dergelijke uitvlucht accepteert als legitiem excuus. (…) Dat je een dochter hebt, maakt je nog geen beschaafd man.’ Met andere woorden: Yoho voerde de vrouwen in zijn leven en zijn respect voor hen op als ‘schild’ tegen beschuldigingen van seksisme, en dat accepteerde Ocasio-Cortez niet.
Welwillend seksisme
In een onderzoek uit 1997 wordt de gedachtegang achter Yoho’s verweer – het idee dat respect hebben voor vrouwen seksistisch zijn uitsluit – beschreven als ‘welwillend seksisme’. Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk legt
op haar blog uit dat het gaat om een verkapte en ‘vriendelijke’ vorm van seksisme. Welwillend seksisme is bovenal gericht op de bescherming, idealisering en affectie van vrouwen. Denk bijvoorbeeld aan de uitspraak: ‘Ik heb niets tegen vrouwen, ik vind ze juist fantastisch!’
“
Welwillend seksisme lijkt positief, maar vooroordelen over vrouwen verdwijnen er niet mee
Deze vorm van seksisme is minder goed te herkennen dan een meer voor de hand liggende seksistische uitspraak als: ‘Dat gezeur van vrouwen ook altijd.’ Kenmerkend voor welwillend seksisme is dan ook dat het op het eerste gehoor positief lijkt, maar vooroordelen over vrouwen verdwijnen er niet mee, stelt Vonk. Stigma’s gaan ondergronds en de ondergeschikte positie van vrouwen blijft in stand.
Kaouthar Darmoni, directeur bij Kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Atria, stelt dat deze verkapte vorm van seksisme voortkomt uit de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen (zoals
de hardnekkige loonkloof of
zwangerschapsdiscriminatie) en
wereldwijd opdoemt. Darmoni heeft diverse academische publicaties op haar naam staan en heeft bijna twintig jaar ervaring met gender- en mediastudies. “Je waardering voor vrouwen uit je omgeving uitspreken is een slap excuus om niet naar het echte probleem te hoeven kijken”, aldus Darmoni. Sterker nog: “Het vormt een bewuste of onbewuste afleidingsmanoeuvre om niet onder ogen te hoeven zien dat vrouwen een ongelijke positie hebben.”
“
Waardering voor vrouwen uit je omgeving uitspreken, is een slap excuus om niet naar het echte probleem te kijken
Darmoni geeft aan dat ze verkapt seksisme en het aanvoeren van vrouwen als ‘schild’ regelmatig herkent bij politici en andere prominenten: of het nou over
een voormalige Amerikaanse president (‘Deze zaak gaat tussen mij en mijn vrouw en dochters, van wie ik het meest houd’) of
rechter in het Amerikaanse Hooggerechtshof (‘Ik heb zeven jaar lang de basketbalteams van mijn dochters gecoacht’) gaat.
Maar het fenomeen beperkt zich beslist niet tot de Verenigde Staten. “Ik kan uit eigen ervaring vertellen dat Nederlandse politici ook vaak een vrouw uit hun omgeving aanhalen als ik ze aanspreek op de gebrekkige representatie van vrouwen. So what? Blijkbaar geeft het hebben van een vrouw voor hen geen reden om daadwerkelijk in actie te komen tegen het echte probleem: ongelijke representatie van vrouwen in de Tweede Kamer.”
'Ik, als vrouw…'
Niet alleen mannen, ook vrouwen zelf zetten zichzelf regelmatig als schild in. Dat doen ze om een bepaalde politieke agenda te verdedigen of kracht bij te zetten, vertelt Anne-Floor Dekker, programmamanager bij WO=MEN, dat zich wereldwijd inzet voor gelijke machtsverhoudingen tussen vrouwen, mannen en gender non-conforme personen. “Je ziet het bij verschillende conservatieve partijen in Europa (zoals
het Franse Front National of
het Hongaarse Fidesz, red.). Zij hebben veelal
een georganiseerde achterban van jonge, hoogopgeleide mannen en vrouwen. Zij vormen vaak het verweer tegen aantijgingen van seksisme, omdat zij ‘als vrouw’ de kritiek onzin noemen.”
Een voorbeeld is het actief aanmoedigen van andere vrouwen om ver weg te blijven van #MeToo-aantijgingen, zoals honderd vooraanstaande Françaises deden in 2018. Of FvD-Senator Nicki Pouw-Verweij, die het in een tweet opneemt voor Thierry Baudet, na het publiceren van een omstreden essay uit 2019. Ook rechtsfilosoof Eva Vlaardingenbroek betrekt haar vrouw-zijn bij het bekritiseren van het vrouwenquotum: ‘Ik zou (als vrouw, red.) niet via het vrouwenquotum een baan willen vinden, dat zou ik echt beneden mijn stand vinden.’
“
Harvey Weinstein koos er bewust voor zich te laten verdedigen door een vrouwelijke advocaat
Zelfs in de rechtszaal werpen vrouwelijke advocaten zichzelf soms op als schild. Harvey Weinstein
koos er bewust voor zich te laten verdedigen door advocate Donna Rotunno, die eerder al tientallen andere mannen verdedigde in zaken over seksueel misbruik. De advocate stelde
in een interview dat ze als vrouw met veel meer weg kan komen in de rechtszaal. ‘Als een man iemand venijnig ondervraagt, wordt-ie gezien als een pestkop. Als ik het doe, knippert niemand met zijn ogen. Dat is heel effectief gebleken.’
Zo pakken we deze vorm van seksisme aan
Volgens Dekker begint bestrijding van welwillend en verkapt seksisme bij aanspreken. “Ik denk dat als het geen politieke strategie betreft, het opvoeren van vrouwen als ‘schild’ vrijwel altijd onbewust gebeurt. Het is dus altijd goed om mensen uit je omgeving op verkapt seksisme te attenderen. In sommige gevallen zal je uitleg alsnog van tafel worden geveegd, maar er zijn ook mensen die wel openstaan voor zelf-educatie, om zo op blinde vlekken gewezen te worden.”
Hoe pak je dat aan? Stel bijvoorbeeld vragen als: ‘heb je door dat je nu iemand uit je persoonlijke kring betrekt in je verweer? En dat dat nog niets zegt over je eigen gedrag?’ Benadruk dat anekdotisch bewijs nog geen vrijbrief geeft om er een algemene regel uit af te leiden, zoals Arjen Lubach in Zondag met Lubach betoogt.
“
Dochters helpen vaders om problemen te zien die ze daarvoor misschien hebben gemist
Je kunt iemands argumentatie ook omdraaien: het hebben van een vrouw of dochter kan juist hélpen om meer inzicht te verkrijgen in de problemen die vrouwen op het gebied van seksisme ervaren. ‘Dochters helpen vaders om problemen te zien die ze daarvoor misschien hebben gemist, zoals de loonkloof tussen mannen en vrouwen of seksuele intimidatie op de werkvloer’, zo
schreef The New York Times-redacteur Jessica Bennett als reactie op de botsing tussen Ocasio-Cortez en Yoho.
Meer bewustzijn
Volgens Darmoni ligt de sleutel tot verandering niet alleen bij het individu. Het onderwijs kan volgens haar een belangrijke rol vervullen. “We worden ons pas bewust van processen als seksisme en ongelijkheid als we er op de basisschool al over leren, schrijven en praten. Seksisme is soms misschien een onbewust proces, maar het is een keuze om daar niet meer bewustzijn over te creëren.”
“
Met haar toespraak bewijst Ocasio-Cortez de strijd tegen genderongelijkheid een belangrijke dienst
Gender is nu vaak pas een keuzevak op de hogeschool of universiteit, al scoort Nederland op academisch gebied wel sterk door zowel minors als volledige bachelor-, master- en PhD-programma’s in genderstudies aan te bieden. Op alle Nederlandse universiteiten behalve in Tilburg kunnen studenten een studie in deze richting volgen. In het basis- en middelbare onderwijs verlopen die ontwikkelingen langzamer.
Zo bevatten Nederlandse schoolboeken nog steeds veel stereotypen over mannen en vrouwen.
Met haar toespraak bewijst Ocasio-Cortez de strijd tegen genderongelijkheid een belangrijke dienst. Ze onderstreept niet alleen dat het ‘vrouwenschild’ een vals bewijs is, maar helpt ook bij het herkennen van deze verkapte vorm van seksisme. Nu maar hopen dat het niet bij ‘vlam’-emoji’s als reactie op een toespraak blijft, maar haar vuur doorsijpelt in gesprekken aan de keukentafel, op scholen, én op menig feestje.
