Koloniale roofkunst komt tot leven in docu ‘Dahomey’

“Duizenden van ons bevinden zich in deze nacht; we dragen allemaal dezelfde littekens. We zijn ontheemd, weggerukt, de buit van rooftochten.” Dahomey van de Senegalees-Franse filmmaker Mati Diop opent met de onheilspellende mijmeringen van een standbeeld. Het beeld, dat oogt als een mens met katachtige kenmerken, werd in 1892 uit Benin geroofd. Het stond ruim honderd jaar in Parijs, waarvan de laatste jaren in het Musée du Quai Branly aan de Seine. Totdat het in november 2021 terugkeerde naar zijn plaats van herkomst.

Diop volgt in haar nieuwste film de reis van het beeld, dat samen met 25 andere artefacten wordt teruggegeven aan Benin. Een door de cineast georkestreerde discussie tussen universiteitsstudenten vormt het hart van de film. Tijdens gepassioneerde gedachtewisselingen wordt de hamvraag opgeworpen: hoe moeten we ons verhouden tot ons cultureel erfgoed?

De terugkeer van de 26 beelden naar Benin maakt deel uit van een grand geste van de Franse president Emmanuel Macron. Of dat gebaar echt zo groot is, valt te betwisten. Diop merkte namelijk begin dit jaar in interviews op dat nog zevenduizend objecten uit Benin in Frankrijk worden tentoongesteld. Van het Franse voornemen om geroofde beelden weer te bezorgen aan de rechtmatige eigenaar, is dus nog weinig terechtgekomen. Toch is dat wat er volgens de filmmaker moet gebeuren: de roofbuit die te zien is in Europese vitrines moet terug naar Afrika. Vorig jaar besteedde IDFA al aandacht aan dit thema met de documentaire The Story of Ne Kuko, waarin te zien is hoe restitutieactivist Mwazulu Diyabanza in 2020 een uit Congo afkomstig beeld steelt uit het inmiddels gesloten Wereldmuseum in Berg en Dal.

Het roofkunst-vraagstuk is niet nieuw. Dahomey ligt in het verlengde van onder meer de in 1953 verschenen documentaire Les statues meurent aussi (Standbeelden sterven ook). In die film laten meestercineasten Alain Resnais, Chris Marker en Ghislain Cloquet zien dat Franse musea Afrikaanse voorwerpen als kunst presenteren, terwijl ze in de de cultuur waaruit ze afkomstig zijn een andere betekenis hebben. Neem bijvoorbeeld een kunstwerk van een West-Afrikaanse koning, dat als ‘religieus beeld’ wordt tentoongesteld. De filmmakers wijzen erop dat de kolonisator met zijn westerse blik alles – van kunstwerk tot ritueel – uit de wereld van de gekoloniseerde als religieus bestempelt. In Dahomey borduurt Diop daarop voort, door te vragen: hoe kun je een voorwerp weer in de juiste context plaatsen?

Dat Diop zich zou wijden aan dit delicate onderwerp, stond in de sterren geschreven. Diop begint haar filmcarrière als actrice. Haar bekendste rol is als Josephine, een Parijse student antropologie in 35 Shots of Rum (2008) van Claire Denis. Josephine is de dochter van een West-Afrikaanse vader en een Duitse moeder die op zoek is naar haar roots. Als filmmaker houdt Diop zich van meet af aan bezig met de geschiedenis van West-Afrika, en wat die voor haar betekent.

Geestverschijningen

Ze brak door met het bovennatuurlijke migrantendrama Atlantique (2019) dat draait om jonge Ivorianen die op weg naar Europa in gammele bootjes verdrinken in de Atlantische Oceaan, waarna ze als geestverschijningen terugkeren. Dat metafysische aspect keert ook in Dahomey terug. Diop geeft de artefacten een ziel en de beelden een stem. Zo ook het katachtige beeld van de Beninse koning Gezo, die van 1818 tot 1858 heerste over het land dat toen Dahomey heette. Het beeld is een zogeheten ‘machtsfiguur’, wat betekent dat het een geest is of een vehikel voor een geest.

Diop laat zien dat een object dat voor Europeanen levenloos oogt, voor Beniners bezield is. Ze wil de kijker in Dahomey meegeven hoe die transcendentale wereld aanvoelt. Bijvoorbeeld door het machtsfiguur en de andere beelden te filmen in close-ups, alsof het levende wezens zijn. Als het beeld aankomt in het Beninse museum Palais de la Marina zit de camera in de donkere kist. De kijker is zo vanuit het perspectief van het beeld getuige van het moment dat de kist opengaat en de Beninse curatoren beginnen met hun onderzoek.

Onderwijl verzucht het beeld in de voice-over: “Ik zit in een spagaat. Niemand zal me herkennen, en ik zal niemand meer herkennen.” Deze bespiegeling vormt de opmaat naar het hoogtepunt van de film, het debat waarin studenten aan de universiteit van Abomey-Calavi met elkaar in discussie gaan over wat de terugkeer van de 26 voorwerpen betekent voor de toekomst van hun land. Die discussie levert scherpe en ontroerende inzichten op. Een jongen vertelt dat hij opgroeide met Disney en Tom & Jerry, en dat hij helemaal niets wist van cultureel erfgoed. Een studiegenoot merkt op dat hij de beelden maar ‘spul’ noemt, omdat hij er niets mee heeft.

Maar een van de studenten verkondigt: “Kijk, hoe geniaal onze voorouders waren.” Ze heeft een kwartier gehuild toen ze de collectie voor het eerst zag. Haar ontboezeming kan rekenen op applaus van sommigen, zij zijn positief over de komst van de museumstukken. Andere studenten zijn sceptisch, omdat er nog duizenden voorwerpen in het bezit van Frankrijk zijn. Daarom wordt er ook geageerd tegen Macron, en tegen de Beninse president Patrice Talon, die genoegen heeft genomen met een aalmoes, om de oud-kolonisator te behagen.

Meesterwerk

Het beeld reageert op de discussie: “Is dit de plek waar ik wil zijn, in de overtuiging dat niets zal veranderen?” Die opmerking illustreert Diops visie op haar onderwerp: er is geen hapklare oplossing. Net als bij de Congolezen in The Story of Ne Kuko moet ook het cultureel bewustzijn van de Beninse bevolking weer opleven, zodat zij het belang van het gerepatrieerde cultureel erfgoed zien. Of zoals een student stelt: “Ze zijn levenloos geworden, laten we ze weer tot leven brengen.”

Waar de makers van Les statues meurent aussi zich in 1953 afvroegen of je een West-Afrikaans beeld niet in de juiste context moet plaatsen, gaat Diop een stap verder: ze vraagt de nieuwe generatie Beniners – de mensen die de beelden zullen bezoeken, en wier voorouders de beelden maakten – of zij de artefacten wel in hun hart kunnen sluiten. Diop praat met de mensen om wie het gaat, en niet over hen. Dahomey is daarmee de eerste film waarin deze discussie op zo’n fijnzinnige manier aan de kijker wordt voorgespiegeld – en dat maakt het een onvervalst meesterwerk.