‘Leestips kinderboekenweek moeten veel kleurrijker’

Jeugdliteratuur en literatuurgeschiedenis waren mijn favoriete vakken tijdens mijn opleiding tot docent Nederlands. Daar leerde ik over de ontstaansgeschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur. West-Europese jeugdliteratuur werd aanvankelijk geschreven als middel om kinderen deugden bij te brengen. Denk maar aan het achttiende-eeuwse gedicht De Pruimeboom, met de bekende eerste regels ‘Jantje zag eens pruimen hangen / O! als eieren zo groot’. In de twintigste eeuw werden aan spannende kinderverhalen, zoals Pippi Langkous en De wonderbare reis van Nils Holgersson, moralistische passages toegevoegd waaruit kinderen levenslessen moesten halen.

Een van de lessen uit die tijd was dat mensen van kleur niet te vertrouwen zijn. In de oudere drukken van De wonderbare reis van Nils Holgersson, bijvoorbeeld, verleidt ‘een reiziger’ een jonkvrouw en ondertussen rooft hij de huizen van de dorpelingen leeg. Of denk aan het verhaal van de vader van Pippi Langkous, de piratenhoofdman en koning van Taka-Tukaland. Daar woonden eerst allemaal zwarte mensen die elkaar en piraten opaten, maar sinds de vader van Pippi Langkous er heerst, is de rust op het eiland wedergekeerd.

Inmiddels is er veel veranderd in de jeugdliteratuur, maar nog altijd is er een gebrek aan diversiteit in jeugdboeken. Dat blijkt maar weer uit de lijst met leestips die de CPNB, de organisator van de Kinderboekenweek, dit jaar opstelde bij het thema ‘Lekker Eigenwijs’. Die lijst is, net als voorgaande jaren, weinig inclusief, terwijl die cruciaal is voor onderwijsinstellingen en bibliotheken. De lijst bepaalt namelijk grotendeels welke boeken aandacht en promotie krijgen tijdens de Kinderboekenweek.

Een deel van het probleem van de lijst heeft te maken met de werkwijze van de CPNB. Reza Kartosen-Wong, kinderboekenauteur en media- en cultuurwetenschapper, legt me uit hoe het werkt. “Uitgevers kunnen hun boeken naar CPNB sturen als ze vinden dat die bij het aankomende thema passen. Een comité maakt vervolgens een selectie van geschikte titels. Daar zitten ook oude titels tussen, zoals boeken van Roald Dahl. Daarna worden de uitgevers van die titels benaderd met de vraag of zij hun boek in de lijst willen. Zo ja, dan moeten ze 1000 euro betalen voor opname in de lijst en ervoor zorgen dat het boek (weer) ruim beschikbaar is.”

Grote investering

Deze werkwijze, met de invloed van een klein comité, leidt ten eerste tot een vrij homogene selectie van kinderboeken, signaleert Kartosen-Wong. Ten tweede kan het voor kleinere uitgevers een grote investering zijn, waardoor die van plaatsing op de lijst afzien. “Grote uitgeverijen kunnen die investering en het risico wel aan, mede daarom zit de lijst vol met hun titels.”

Er zijn in Nederland geen grote uitgeverijen met personen van kleur in het bestuur. Alleen kleine of middelgrote uitgeverijen worden geleid door mensen van kleur. Die hebben vaak een minder grote collectie of publiceren überhaupt minder regelmatig boeken. De kans dat een titel van zo’n kleinere uitgeverij in de lijst van de CPNB terechtkomt is daardoor al kleiner. En dat staat nog los van de prijs die betaald moet worden om in de lijst te komen.

Over zijn eigen ervaring met de lijst vertelt Kartosen-Wong: “Vorig jaar stond ons prentenboek Gebakken rijst met van alles en nog wat!!! op de lijst. Daar waren we natuurlijk blij mee. Het viel ons op dat wij de enige Nederlandse auteurs van kleur op die lijst waren, terwijl er genoeg andere boeken van Nederlandse auteurs van kleur zijn die bij dat thema pasten. En dat geldt ook voor het thema van dit jaar.”

Het gebrek aan diversiteit in jeugdboeken en representatie van makers van kleur is een probleem voor alle Nederlanders. De politiek en de maatschappij leggen de verantwoordelijkheid om ongelijkheid en geweld in de samenleving tegen te gaan deels bij het onderwijs. Op school komen kinderen tenslotte in aanraking met verhalen die hun leefwereld vergroten. Jeugdliteratuur zou daar een belangrijke rol in kunnen spelen.

Hoewel er weinig recent onderzoek bestaat naar het positieve effect van diversiteit in kinderboeken op kinderen in Nederland, kan het niet anders dan dat het racisme in oude jeugdliteratuur een grote rol heeft gespeeld. Antropoloog Roline Redmond vond in een onderzoek in 1980 naar zwarte mensen in kinderboeken een schrikbarend aantal stereotypen. Literatuurcriticus Arjan Peters stelt in 2023 in zijn boek Burgzorgs blik, zwarte mensen in prentenboeken en beeldverhalen van 1910 tot nu dat kinderen nog steeds bepaalde ideeën over mensen van kleur wordt voorgehouden, vaak lang voordat ze zelf in levenden lijve iemand van kleur ontmoeten. Op die manier worden karikaturen van generatie op generatie doorgegeven.

Antiracisme in jeugdliteratuur

Zoals negatieve beelden via boeken bij kinderen terechtkomen, zo kunnen ook positieve beelden via boeken verspreid worden. Antiracisme kan in jeugdliteratuur vrij gemakkelijk worden meegegeven aan kinderen, bijvoorbeeld door boeken (voor) te lezen die gemaakt zijn door BIPOC-mensen1 of die hen als hoofdpersonen opvoeren. Zo normaliseer je het beeld van een gelijkwaardige rol voor mensen van kleur in de samenleving.

De CPNB, die boeken zou moeten adviseren aan álle kinderen, zou daarom extra aandacht mogen besteden aan de tiplijst voor de Kinderboekenweek en hoe die een afspiegeling kan zijn van onze samenleving. Zou dat niet het belangrijkste uitgangspunt moeten zijn voor een lijst die leidend is voor alle basisscholen in Nederland? Nederlandse kinderen verdienen het om de wereld te zien zoals die is, een multiculturele samenleving waarin we kunnen leren van elkaars cultuur en verleden. Zo maken we van kinderen gezonde wereldburgers die kritisch tegenover de wereld durven te staan.