Fotograaf Prins de Vos sprak met mensen die (soms jaren) wachten op genderzorg

“Kijk”, zegt de fotograaf terwijl die hun laptop draait. “Deze tweeling heb ik vanochtend aan de reeks toegevoegd.” Op het scherm staat een foto van twee jonge mensen op een bed. De één rust met zijn hoofd op de schouder van de ander, hun blikken staan kalm. Op de achterwand hangt een blauw-roze-witte transvlag. Pelle en Moos (beiden 28) wachten respectievelijk 26 en 5 maanden, staat onder de foto. Want dat hebben alle mensen in het fotoproject On Hold gemeen: ze wachten, soms al jaren, op genderbevestigende zorg (zie kader). Fotograaf Prins de Vos (33) glundert. “Dat is toch mooi, een tweeling in het project? Ik denk dat ik ze ook voor de documentaire vraag.”

In september 2023 plaatste De Vos een oproep op Instagram: voor een project wilde hen mensen portretteren die op een wachtlijst staan voor genderbevestigende zorg. De Vos heeft op dat moment lage verwachtingen, vertelt hen een halfjaar later aan tafel in hun appartement aan een pittoresk woonhofje in Amsterdam-West, waar hen woont met hun partner en diens vijfjarige kind. “Ik dacht: misschien reageren vijf mensen, maar het waren er tientallen! Veel jongeren, maar ook kinderen en mensen van boven de veertig, vanuit het hele land. Dat is precies wat ik met On Hold wil laten zien: hoe divers de groep is die op die wachtlijsten staat.”

De Vos vond inspiratie voor hun project in de hatelijke reacties onder nieuwsberichten over mensen die genderbevestigende zorg zoeken. “Wat daar allemaal gezegd wordt. Ze zouden meegaan in een trend en het zouden vooral verwarde pubers uit de Randstad zijn. Ik wilde laten zien wie de mensen zijn. En dat de meesten gewoon heel zeker weten welke weg ze in willen slaan.”

Dat laatste weet De Vos uit eigen ervaring: “Want ik heb zelf ook op zo’n wachtlijst gestaan.” Vanaf 2010 ontving hen genderbevestigende zorg aan de genderpoli van het UMC Groningen. Het is een deel van hun verleden waar De Vos normaliter niet publiekelijk over vertelt, en al helemaal niet in de media. “Maar aan OneWorld, en aan een trans interviewer, durf ik het wel toe te vertrouwen”, zegt hen, terwijl hen de interviewer een brownie toeschuift. Eén ding spreken we af: lichamelijke details over De Vos zelf komen niet in het stuk. “Hoe die vork precies in de steel zit, dat gaat alleen mij aan.”

Heb je dan vervelende ervaringen gehad met het delen van je verhaal?

“Er is een tijd geweest dat ik er open over was, ongeveer tussen mijn achttiende en mijn eenentwintigste. Ik begon toen net met hormonen, dus het was zichtbaar dat ik niet cisgender ben. Maar ik wist toen ook nog niet hoe bemoeizuchtig cisgender mensen kunnen zijn. Toen ik in die tijd zelf meedeed aan een fotografieproject, van een cisgender fotograaf, probeerden mensen uit te vogelen ‘hoe het precies met mij zat’. Ze bemoeiden zich met iets wat van mij was.”

Wat maakt dat je er nu toch weer over wilt vertellen?

“Er is nu veel meer algemene kennis dan in 2013. Een woord als ‘cisgender’ kende niemand toen; je was transgender of ‘normaal’. Van ‘non-binair’ had al helemaal niemand gehoord. Hoewel die woorden voor mij nog steeds niet passend voelen. Ik zou het vervelend vinden als je boven je stuk zou zetten: ‘Trans fotograaf Prins de Vos’. Ik noem mezelf niet trans, en ook niet non-binair. Wel queer en agender.” Die laatste is een relatief nieuwe term, die betekent dat iemand geen of weinig genderidentiteit ervaart. De Vos, lachend: “Ik maak het je niet makkelijk, hè?” Dan weer serieus: “Ik wil dat de mensen die ik voor On Hold fotografeer, weten dat ik hun ervaringen begrijp, dat ik ook niet cisgender ben. Al was het maar omdat ik voor dit project hun verhalen gebruik.”

Wat voor verhalen vertellen zij?

“Ik hoor over mooie ervaringen, bijvoorbeeld over de tijd dat ze begonnen te voelen dat er toch iets niet helemaal ‘klopte’, dat hoe zij hun genderidentiteit ervaren niet strookt met de cisnormatieve standaard. Maar ik hoor ook verschrikkelijke verhalen. Maanden tot jaren op een wachtlijst staan, doet ontzettend veel met je. Bijna iedereen vertelt over frustratie en onmacht die gepaard gaan met het móeten wachten op een telefoontje. Dat kan over een week komen of over drie jaar, je hebt geen idee. Dat is toch bizar? Komend weekend fotografeer ik iemand die vijf jaar op de wachtlijst heeft gestaan bij het Amsterdam UMC. Eerst was er een intakestop, toen kwam de coronacrisis en daarna hebben ze hem door miscommunicatie niet gebeld.”

De Vos klikt de tweeling op hun laptop weg en opent een andere foto: de 20-jarige Mika kijkt met een gelaten blik in de camera. Over Mika’s ontblote bovenlijf lopen twee strakke, horizontale littekens. Op zijn tepels prijken gaasjes. De Vos: “Mika is al aan de hormonen via een ongereguleerde weg. En een week voordat ik deze foto nam, had hij zijn borstverwijderende operatie. Maar hij staat óók al 22 maanden op de wachtlijst om zijn naam te mogen veranderen in zijn paspoort.”

Hoe is het voor jou om de verhalen van de mensen in On Hold te horen?

“Ze maken me verdrietig en boos. Maar ik ben ook blij om te horen dat mensen elkaar weten te vinden en elkaar door de wachttijd heen helpen, zelfs als die vijf jaar duurt. Die community was er in mijn tijd veel minder. Ik had alleen een soort clubjes van mensen die ik kende van internetfora. Al haalt dus niet iedereen het eind, dat is verschrikkelijk.” Daarmee doelt De Vos op de hoge suïcidecijfers onder transgender personen: ruim 1 op de 5 zou wel eens een poging hebben gedaan (Movisie, 2021). Op demonstraties voor betere transzorg wordt daarom vaak een minuut stilte gehouden ‘voor wie de wachtlijst niet overleefde’.

Hoeveel herinner jij je zelf van je wachttijd en je medische traject?

“Mijn herinneringen aan die periode zijn één grote brij. Ik denk dat ik de hele ervaring toen al aan het verdringen was. Ik verhuisde op mijn achttiende vanuit Noord-Brabant naar Leeuwarden voor mijn studie, en stond toen al bijna een jaar op de wachtlijst in Amsterdam. Een jaar is natuurlijk grandioos lang als je een puber bent, en ik denk dat ik al vanaf mijn dertiende een gevoel had van: eh, wat is hier aan de hand? Want zo gaat dat. Je wordt niet op een dag wakker en denkt: laat ik eens een genderpoli bellen. Daar gaat een periode aan vooraf waarin je moed verzamelt, uit de kast komt of het aan je ouders vertelt – dat is allemaal wachttijd.

Ik meldde me ook aan bij de genderpoli in Groningen en omdat daar nog geen wachtlijst was, was ik snel aan de beurt. Ik zal de onbekwaamheid van mijn psycholoog daar nooit vergeten. In het eerste gesprek was ze vooral verbaasd over mijn verschijning: ik had lang haar, maar droeg ook mannenkleding én veel sieraden. Dat kon volgens haar niet. Na dat eerste gesprek moest ik huilen. Het tweede gesprek trapte ze af met de vraag: vertel eens, hoe heb jij seks?

Er is wat dat betreft veel voortgang geboekt. Bij de genderpoli’s is tegenwoordig bijvoorbeeld meer ruimte voor genderfluïditeit, dat vind ik super. Al doet het natuurlijk ook wel pijn. Ik spreek zeventienjarigen en denk: jullie zijn veel vrijer dan ik ooit was. Het verbaast me ook hoe goed ze over zichzelf kunnen praten. Het maakt mij nog steeds onzeker om over die tijd te spreken.”

Ook nu, tijdens dit gesprek?

“Ja. Ik vind dit moeilijk. Ik voel heel erg de behoefte om mijn eigen verhaal te bewaken, de controle te houden. Merk jij daar niets van?” De Vos heeft ongemerkt een pen van tafel gepakt, en houdt die nu met twee vuisten vastgeklemd.

Je kiest je woorden zorgvuldig.

De Vos knikt. Na een korte stilte: “Bij iemand anders dan bij jou had ik hier niet over verteld.” Dan gniffelend: “Dit is grappig. Ik denk dat wat jij nu doet een beetje is wat ik doe met de mensen die ik fotografeer. Ik hoop dat zij zich ook zo op hun gemak voelen.” Hun grip op de pen verslapt iets.

De titel van je project, On Hold, slaat op het gevoel van veel mensen op de wachtlijsten; dat hun leven ‘in de wacht’ staat. Vinden zij het niet confronterend dat je hen fotografeert in een periode waarin hun lichaam nog niet is hoe ze het zouden willen?

“Nou, daarom dacht ik ook dat het moeilijk zou worden om mensen te vinden. Bijna iedereen zegt: ik ben nooit eerder gefotografeerd en ik vind het spannend. Maar ze doen mee omdat ze aandacht willen voor de wachtlijsten. Ik denk ook dat het helpt dat ik zelf geen cisgender fotograaf ben. Want die leggen vaak van alles uit vanuit een cis hetero perspectief. Dan staat er bijvoorbeeld: dit is die en die, hij is geboren als vrouw. Waarom moeten niet-cisgender mensen dat soort dingen altijd uitleggen? Heel vermoeiend.”

Op zondag 27 oktober is de korte documentaire On Hold om 17.00 uur te zien op NPO2.

Een uitgebreidere versie van dit interview verscheen in juni 2024 in OneWorld Magazine.